“Sukaldarien Liga”ko finala

Elikagaien eskuragarritasuna eta giza ugalkortasuna

Elikagaien eskuragarritasuna eta giza ugalkortasuna – 

Juan Ignacio Pérez Iglesias –ZientziaKaiera–

Giza espeziean, gainerako animalietan bezala, norbanakoek –gure espeziearen kasuan, emakumeek gehienbat– eskuragarri duten elikagai kopuruak eragin erabakigarria izango du ugalkortasunean. Hori, agerikoa dirudien arren, ez da erraza izan dokumentatzeko, batik bat egungo herrialde garatuetan bikoteek ugalketaren inguruko kontrol nahiko eraginkorra dutelako eta ugalketarekin lotutako erabakien atzean askotariko arrazoiak daudelako.

Irudia: Des ganeuses (Buruxkariak), Jean-François Millet (1857) . Olio pintura mihise gainean. (Domeinu publikoko irudia. Iturria: Wikimedia Commons)

Ezkontzaren eta lehenengo umearen jaiotzaren artean igarotako batez besteko denbora 25,9 hilabetekoa zen, baina alde nabarmenak zeuden ikertzaileek zehaztutako hiru maila sozioekonomikoen artean: altua, ertaina eta baxua. Emakume txiroak aberatsak baino 2,6 hilabete geroago erditzen ziren lehenengo umeaz, eta maila ertainekoak baino 3,0 hilabete geroago. Bi maila horietako –ertainak eta altuak– emakumeen arteko desberdintasunak ez ziren esanguratsuak.

Nutrizio baldintzek –urte bakoitzeko pikor uztan ikus daitekeenaren arabera– eragina zuten ezkontzaren eta lehen erditzearen arteko denbora tartean, baina soilik maila ekonomiko baxuko emakumeen kasuan. Hortaz, ugalketarako gaitasunari dagokionez, emakume txiroengan zuen eragina elikagaien eskuragarritasun txikiagoa izateak. Maila ertaineko eta altuko emakumeek, berriz, uzta txarren eragina ekidin edo neutralizatu ahal izateko beste baliabide batzuk zituzten eskuragarri.

Azterketa honi esker, ikerketa taldea bere hasierako helburutik haratago joan ahal izan zen, ikusi ahal izan baitzuten ugalketarekin erlazionatutako bestelako aldagaiek lotura zutela ezkontzaren eta lehen erditzearen arteko denbora tartearekin. Bada, tarte hori zenbat eta txikiagoa izan, orduan eta luzeagoa zen erreprodukzio bizitza, jaiotzen arteko tarteak, berriz, laburragoak eta, beraz, ugalketa arrakasta globala, handiagoa. Hori horrela izanik, baliabide gutxien zituzten emakumeek, geroago erditzeaz gain, urte gutxiagoko aldi batean izaten zituzten umeak, eta jaiotzen artean igarotako denbora tarteak luzeagoak ziren.

Irakurri gehiago

RIS3 2023

Elikadura balio kateko proiektu eta esperientziak ezagutuz

LANDAOLA  Gipuzkoako landa garapen elkarteen federazioa da. Gipuzkoako eskualdeen landa garapenaren alde lan egiten duten 6 landa garapen elkarteek osatzen dute: Behemendi (Donostialdea-Bidasoa), Deba Garaia (Debagoiena), Debemen (Debabarrena), Goimen (Goierri), Tolomendi (Tolosaldea) eta Urkome (Urola Kosta). Baserritar, landa eremuko beste eragile eta administrazio desberdinen artean, Lurraldean Landa Garapen estrategia amankomunak sustatzea xedea.

Geltoki

5 urte elikadura ekologikoa eta ekonomia solidarioa kulturarekin uztartzen Iruñeko zentroan

Iruñeko Autobus Geltoki Zaharrean kokatzen da Geltoki, eta Ekonomia Solidarioaren eta elikadura burujabetzaren kultur espazioa da. Katrin Ginea da proiektu honen koordinatzailea eta berarekin egin dugu hitzordua orain arte egindako ibilbideaz mintzatzeko. Elkarrizketa hau Imagina argitalpenaren 35. zenbakian argitaratu da.

Eraikina 1934. urtean mustu zen, izan zen edifizio baten barruan zegoen Estatuko lehenengo autobus estazioa. Duela 17 urte, Iruñeko Udalak Autobus Geltoki berria ireki zuenean, geltoki zaharra itxi egin zen, eta bere etorkizuna zein izango zen ez zegoen batere argi. Orduan, REAS Nafarroak beste kolektiboekin batera, Udalari proposatu zion eraikinari gaur egungo erabilera ematea. Baina eskuinak ez zion bide eman, eta 2015 arte itxaron behar izan zen. Orduan eman zen aldaketa Iruñean, eta Udal talde berriak ontzat eman zuen proposamena. Geltoki Iruñea elkartea sortu zen REAS Nafarroa, Emauseko Trapukariak, EHNE sindikatua, CPAEN, eta Elikadura Artisauen Elkartearen eskutik, eta langileek kooperatiba sortu zuten proiektua kudeatzeko.

Geltoki helburu argi batekin jaio zen: “Ekonomia solidarioa eta elikadura burujabetza ezagutzera ematea kulturaren bitartez. Dendan eta tabernan ere lan egiten dugu bertako produktuekin, ekologikoak, sasoikoak… eta jarduera asko egiten ditugu elikadurarekin lotuak eta kultur arloko eragile eta artistei ere lekua uzten diegu”, azaltzen du Katrin Gineak.

Garai batean, autobus geltokiak landa eremuarekin lotzen zuen hiria, eta gaur egun lotura hori Ekomerkatuaren bidez edota dendan saltzen diren produktuen bidez egiten da. “Guretzako garrantzitsua da ekoizleak herrian bertan lan eta bizi ahal izatea”, aipatzen du Katrinek, eta horregatik, CPAENekin batera, Ekomerkatua antolatzen dute hilean behin, lehenengo larunbatean.

Irakurri gehiago

Eskola-jantokiak

Patatekin, mesedez

Patatekin, mesedez – 

Ziortza Guezuraga -ZientziaKaiera-

Zer da arrautza parea patata frijiturik gabe? Edo hanburgesa? Tristea, gutxienez. Eta ez bakarrik frijiturik: egosiak, purean, erreta, raclette, gnocchiak… Erabilera anitzeko tuberkulurik bada, patata dugu.

Hain da polifazetikoa ezen lorategi-landare moduan ere erabili izan den. Areago: izatez, Europara heldu zenean lorategi-landare eta bazka-landare gisa erabiltzen zen.

Eta ez pentsa beti izen ona izan duenik. Ezta hurrik eman ere. Izen eta ospe txarrak, benetan kaskarrak, izan zituen gure patata maitatu gaixoak Europara iritsi berritan. Frantzian patata-landarea landatzea legez debekatu zen, pentsa.

Zergatik debekatuko zuten legez landare bat? Kontuz, beharbada ez da gogoan duzun landare hori; itzul gaitezen gure gaira. Are gehiago, zergatik debekatu jateko modukoa den landare bat goseak jotako jendea duen herri batean? Izan ere, garai hartan, XVII.-XVIII. mendeetan, nahiko miseria eta gosete zeuden Frantzian.

1. irudia: izen eta ospe txarrak, benetan kaskarrak, izan zituen patatak Europara iritsi berritan. (Argazkia: domeinu publikoko irudia. Iturria: Pxhere.com)

Zergatik debekatu, orduan? Gaixotasunak, eta bereziki, legenarra, zabaltzen zutela uste zelako.

Azken batean, lurralde ezezagun batetik zetorren landare ezezaguna zen, izugarri azkar hazten zena eta jateko atala lur azpian zuena. Ulergarria da jende askok mesfidantzaz hartu izana. Horrela zetorren landare batek “deabruaren tranpa” izan behar zuen. Hortaz, txerrientzako eta behientzako bazka gisa erabili zen eta eskerrak besterik gabe alboratu ez zela.

Marketinaren indarra

Baina goazen gaur egun gure dietan ezinbesteko dugun tuberkulu honen historiari erreparatzera. Denetarik baitu gaiak.

Pedro Cieza de Leónek 1560an patata eta artoa Perutik ekarri zituenean Sevillako Casa de Contratación delakoaren inspektoreek ez zutela ezertarako balio iritzi zieten, biei. “Bisionario hutsak, haiek”, pentsatuko duzue. Baina arrazoia izan zuten, mende batez, gutxi gorabehera. Gizarteko pobreenak kontuan hartzen ez badira, behintzat.

Zelan pasa zen patata debekatu egotetik, gaurko nonahikotasunera? Ba, hainbat pertsonaren ahaleginari eta herri xehea oso ondo ezagutzen zuen marketin kanpaina eraginkor bati esker. Denetarik dauka istorioak, gainera: kartzela, traizioa, erregeak, zaintzaileak… Eta zientzia, noski.

Sukaldean ibiltzea gustuko baduzue ezaguna egingo zaizue patataren estatus-aldaketaren protagonistetako baten izena: Parmentier, Antoine Auguste Parmentier. Eta sukaldeko kontuak gustuko ez badituzue: Parmentier patata errezeta bat da, beno, errezeta asko. Azkar eta erraz esanda, patata egosia osagai nagusia duen edozein, bereziki purea edo krema moduan.

Baina urrundu egin naiz haritik. Parmentier agronomoak eragin zuen Frantzian patata elikagai moduan gizarteratzea eta zabaltzea. Zelan eta marketin-kanpaina abian jarrita.

Tuberkulua aztertu ostean, nutrizio-iturria izan zitekeela erabaki eta martxan jarri zuen plana: erregeari eta erreginari patata-loreak eman zizkien eta patata-janariak zituen afarien anfitrioia izan zen. Benjamin Franklinek eman omen zion Parmentierri afarien ideia eta, Benjamin Franklin beraz gain, Antoine Lavoisier bezalako pertsonaia ospetsuak ere izan ziren gonbidatu. Jarrita zegoen hazia, edo hobeto esanda, tuberkulua.

Irakurri gehiago

Euskal kantarien eztarria

Euskal kantarien eztarria – 

Jakoba Errekondo -Argia-

Euskal kantarien eztarria

Urte sasoi ederra dator kantarientzat. Neguko solstizioaren inguruko senide arteko otordu mordotan, asko izan ohi dira kantuak jotzera ematen direnak. Predikatzaileen sasoia ere bada, nabarmena erlijio aprobetxategien solstizio besteratuan, bereratuan. Eztarri-zuri edo eztarri-beltz, berdin dio, eztarriari eragin behar handirik gabe izango da sermoi eta kantu batean eta bestean, kioa aurrera, kioa atzera, zintzur bustitze oparoen ondoren, jeneralean.

Alkohola kontsumitzeak neuronak eraldatzen ditu

Alkohola kontsumitzeak ez ditu neuronak hiltzen – 

Alkohola kontsumitzeak ez ditu neuronak hiltzen, baina eraldatu egiten ditu

Esther Samper –ZientziaKaiera–

Edari alkoholdunak historiaren oso garai goiztiarretan sartu ziren gizarteetan. Hipotesi onargarrienaren arabera, hartzidura alkoholikoaren aurkikuntza nekazaritza jaio eta gutxira gertatu zen, duela 10.000 urte inguru. Droga horren kontsumoak giza gorputzean izan zituen ondorio larriak ezagutu ziren lehenik, agerikoak zirelako: desinhibizioa, euforia, nerbio-sistema zentralaren depresioa, mugimenduen deskoordinazioa, oroimen hutsuneak, gorakoak, goragalea… Hala ere, edari alkoholdunak hartzeak epe luzera osasunean duen eragina ezagutzea askoz ere lan zailagoa da, eta, gaur egun ere, oraindik ez dakigu zer-nolakoa den. Osasun Ministerioaren «Alcohol 2021. Consumo y Consecuencias» monografiaren arabera, edari alkoholdunak 200 osasun arazo eta lesio baino gehiagorekin lotzen dira; tartean, gaixotasun kardiobaskularrak, hepatikoak eta neuropsikiatrikoak.

Desgaitasuna, minbizia eta heriotzak

Biztanleria azterketek erakusten dutenez, alkoholaren kontsumoa desgaitasuna izateko eta hainbat arrazoirengatik hiltzeko arriskua areagotzen duen faktore bat da. Espainian, zehazki, ohitura hori da heriotza goiztiarren kausa saihesgarrietan bigarrena, eta urtero 15.000 pertsona inguru hiltzen dira Espainian alkohola edatearekin lotutako gaixotasunen ondorioz.

Gainera, alkohola substantzia kantzerigeno bat da (DNA aldatzen du), dosi moderatuetan hartzen bada ere. Zenbat eta gehiago kontsumitu, orduan eta arrisku handiagoa dago tumoreak agertzeko, eta ez dago gutxieneko kopuru segururik. «Kopa bat ardo osasungarri», besterik gabe, ez da existitzen, edozein alkohol edateak, gutxienekoa izanda ere, hainbat lekutan minbizia agertzeko arriskua areagotzen baitu: ahoan, faringean, laringean, hestegorrian, kolonean eta ondestean, bularrean eta gibelean. Izan ere, alkoholaren kontsumoa da munduan minbizia eragiten duen bigarren kausa, tabakoaren atzetik. Osasunaren Mundu Erakundeak (OME) kalkulatu zuen 2020. urtean izan ziren 750.000 minbizi kasu (guztizkoaren % 4) edari alkoholdunen kontsumoagatik izan zirela.

Alkoholak entzefaloaren funtzionamendua aldatzen du

Kultu herrikoienean nahiko zabalduta dago alkoholak garuneko neuronak zuzenean hiltzen dituela dioen ideia. Molekula hori kontsumitzeak bizi organo horren funtzionamendua aldatzen badu ere, hori ez da gertatzen neuronak suntsituz, beste mekanismo batzuen bidez baizik.

Lehenik eta behin, alkoholak neuronen arteko konexioak kaltetu ditzake dendritak eta axoiak (zelula horien luzapenak) kaltetuta, eta horrek horien artean seinaleak bidaltzea zailtzen du. Droga horren kontsumo handi eta kronikoak hantura eragiten du garunean, eta, horrek, luzera, neuronen axoiak estaltzen dituen mielina zorroa suntsitzen du eta nerbio bulkadaren transmisioa zailtzen du.

Irakurri gehiago

Osasun mentala eta elikadura

Osasun mentala eta elikadura – 

Ainhoa Arburua Etxalarren sortua da (1971ko abuztuan) eta Beran bizi da. Psikoterapeuta da eta heriotzak pertsonei sortzen dien oinazea gainditzen laguntzea da bere eguneroko lana. 2003tik 2009ra arte, gaitz psikologikoak dituzten gaixoekin aritu zen lanean ANASAPSen, Osasun Mentalerako Nafarroako Elkartean.

www.xaloatelebista.eus

Gerratea: jaki gosea, jakintza pobrezia

1967tik ari da Israel palestinarren olibondoak sustraietatik ateratzen. 2009rako dagoeneko 830.000 olibondo ziren sustrairik gabe utzitakoak.

…

Nekazaritzak nahikoa jaki eman digu; horrek alaba-semeek etorkizuna baduten lasaitasuna, otordueroko kalitatezko etengabeko elikadurak dakarren garunaren hazkuntza eta, saihetsetik, denbora. Landareekin lan egiten duenak denbora irabazten du, etengabe. Lurra prestatu, erein, zaindu, uzta bildu, zaindu eta abarrek denbora eskatzen dute eta nekazariari denbora ematen dio: landarearen bizimoduaren neurrira makurtu behar da. Denboraren neurria beste bat da lurrarekin ari zarenean. Gaur egungo luxurik handiena. Dudik gabe. Denbora hori da gure kultura guztien ama. Jaki onak eta denborak dakar jaki-ntza, kultura den guztia: hizkuntza eta gainontzeko guztia: elkarbizitza, filosofia, errespetua, musika, ulermena, arkitektura, literatura eta abar, pertsona bezala jan-tziko gaituzten gauza oro. Gure kulturak dena zor dio lurrari eta lurra lantzen dutenei. Lurraren lan hori gabe ehiztari eta biltzaile soilak ginateke, denborarik eta kulturarik gabeak. Gu bezala gainontzeko kultura guztiak, guzti-guztiak.

Mediterraneo aldean, beste klima bat, beste lur batzuk, geurearengandik oso bestelakoak diren kulturak osatu eta garatu dira. Gure hurrak Mediterraneoan hiru dira: mahatsondoa (Vitis vinifera), garia (Triticum aestivum) eta laboreak eta olibondoa (Olea europaea). Mahatsondoak lan nekoso eta bitxia eskatzen du. Laboreak sail handiak eta urtero errepikatzen den lan kate zail luzea. Olibondoa da errazena, eta bere mozkina urrea. Milaka urtean bizi daiteke eta nekazarien kulturaren katea landare gutxik bezala irakasten du.

Guregana nekazaritza Mediterraneoan barrena etorri zen, Ekialde Hurbiletik. Hango kultura eta jakintza gurean ezarri eta kokatzean, beste jakintza batean garatu eta loratu zen. Loratzen ari gara. Lurrari bai baina haiei ere zor diegu garena. Lurra lantzen utzi ez eta bere izaeraren adierazle garrantzitsuenak ipurditik mozten dizkieten haiei: palestinarrei. Direnak errotik mozten ari zaizkie, eta mahatsondorik gabe, laborerik gabe eta, batez ere, milaka urtetako olibondorik gabe, kulturarik ez. Olibondo bat epaitu eta hiltzen dietenean beraiek bizi-hiltzen dituzte. Gosearen gerra da.

Zarena izateko kalitatezko jakiak eta denbora kentzea da etorkizuneko gerra. Denborarik gabe goseak iraunez gero beste ezertarako betarik ez, alaba-semeentzako jan bila tai gabe ibili behar eta ezin pertsona jantzia izan. Goseak pobrezia dakar, jan gabe ezin jan-tzi. Ezin izan.

Ezer jaten duzunero gogoan izan: jaten dugun guztia beraiei zor diegu. Mediterraneoa nekazaritza ekarri zigun zubi bat izan zen, Lluis Llachek kantatzen duen “un pont de mar blava”, itsaso urdinezko zubia. Zubi horrek hor jarraitzen du, eta hemendik harantza zer doa?

Ikasiko al dugu behintzat! Gosearen gerrak zabaltzen ari dira: lur sail amaiezinak erosten dituzte, haziak lapurtu eta patentatzen, ongarri kimikoak eta pestizida hiltzaileak ekoizten eta horiek denek sortutako gaixotasunak tratatzeko botikak ere beraienak dira. Kate horretan bizi gara denok. Goseak pobretzen ari gaitu. Zabor janaria hedatzen, datorrena izango omen da historia osoan aurrekoa baino inteligentzia murritzagoa izango duen belaunaldia. Eta gure nekazariek zer etorkizun? Adore amaiezinaren ikono, gure nekazariak palestinarrak dira. Denok gara palestinarrak. Eta han-hemen gertatzen ari zaiguna ez da basakeria, zibilizaziokeria da. Kasu goseari.

 

Produktuetan karbono-tasa erakustea

Produktuetan karbono-tasa erakustearen eragina – 

Karbonoaren gaineko zergek produktuen kostuak igotzen dituzte, haien kontsumoa murrizteko helburuarekin. UPV/EHUko Ekonomia eta Enpresa Fakultatean, zenbait esperimenturen bidez frogatu dute produktuen prezioan karbono-tasa agerian jartzeak eta karbonoaren gaineko zerga bat ordaintzen ari dela jakiteak kontsumitzaileen lizentzia morala aktibatzen duela eta gehiago kontsumitzeko joera erakusten dutela.

Zientzia Kaiera

Klima-aldaketari aurre egiteko, merkatuan oinarritutako politika garrantzitsutzat jotzen da karbono-kontsumo intentsiboa duten ondasunen eta zerbitzuen prezioa igotzea, karbono-emisioen gaineko zerga baten bidez. Zerga horren ondorioz, “ekoizleak diru-kopuru finko bat ordaindu beharko luke atmosferara isurtzen duen CO2-kilogramo bakoitzagatik. Hala, produktu kutsagarrien ekoizpen-kostuak garestituko lirateke, produktuen prezioak igo eta eskaera jaitsi”, azaldu du Aitor Marcos UPV/EHUko Ekonomia eta Enpresa Fakultateko ikertzaileak.

Irudia: karbono-tasa ordaintzen ari direla jakiteak kontsumitzaileen lizentzia moralak aktibatzen ditu. (Argazkia: geralt – domeinu publikoko argazkia. Iturria: Pixabay.com)

 

Herrialde askotan arazoak izan dira zerga hau aplikatzerakoan, jendea aurka azaldu izan delako; horrenbestez, karbonoaren gaineko zergen eraginari buruzko gardentasuna eskatzen dute aditu askok. Agintari politikoen esku dago karbonoaren gaineko zerga edo karbono-tasa publikoarentzako salmenta-prezioaren berariazko osagai gisa agerian jartzea edo ezkutuan uztea. Eta gardentasun horrek oharkabeko ondorio batzuk izan ditzakeela ohartarazi dute UPV/EHUko Ekonomia eta Enpresa Fakultateko zenbait ikertzailek. Izan ere, frogatu dute prezioan ikusgai jartzen diren karbono-tasek ezkutuan uzten direnak baino eraginkortasun txikiagoa dutela eskaera murrizteari dagokionez.

Eragin handiagoa klima-aldaketarekin kezkatuta dauden pertsonengan

Zenbait esperimentu egin dituzte AEBn kontsumo handiko bost produkturekin: kirol-oinetako batzuk, hanburgesa bat, telebista bat, mugikor bat, mikrouhin-labe bat. “Ez dira oso produktu kutsagarriak, baina ekoizpen-prozesu energetikoki intentsiboa dute, eta haien kontsumo absolutua oso handia da gaur egun”. Erosle-talde bati karbonoaren gaineko zerga prezioaren etiketan agerian zeukatela eskaini zizkioten produktuak, eta beste talde bati zerga ezkutuan zeukatela; prezioa berbera zen bi kasuetan.

Irakurri gehiago

D bitaminaren gehigarrien atzean dagoen paradoxabitxia

D bitaminaren gehigarrien atzean dagoen paradoxa bitxia – 

Esther Samper – zientziakaiera.eus

D bitamina molekula berezia da zentzu askotan. Lehenik eta behin, prohormona bat da (hormona baten molekula aitzindaria), eta ehun ezberdinetan askotariko ondorioak eragiten ditu. Hezurrak mineralizatzeagatik nabarmentzen da, baina sistema immunitarioaren funtzionamenduan, pankrearen funtzio endokrinoan, garunaren garapenean… ere bere funtzioa du. Hori gutxi balitz, D bitaminaren forma aktiboa larruazalean sintetizatzen da, eguzkiaren izpi ultramoreen esposizio zuzena jasan ostean. Horrela, egoera normalean, molekula hori ez da elikagaietatik lortzen nagusiki, eguzkiaren erradiaziotik baizik (guztizkoaren %80-90).

Hain zuzen ere, D bitamina lortzeko modu berezi horrek eragiten du molekula horren defizita, itxuraz, nahiko ohikoa izatea. Defizit hori ez da eguzki erradiazio mugatua duten herrialdeetan soilik gertatzen, Eskandinavian kasu, bai eta egun eguzkitsu ugari eta eguzki erradiazio handia duten nazioetan ere, nahiz eta ez espero. Espainia da adibide bat.

Gai horren inguruan eztabaida handia dagoen arren, kontuan hartzen bada D bitaminaren urritasuna dagoela 25-hidroxibitamina D-ren odol-serumeko mailak 20 ng/ml baino txikiagoak direnean, orduan, Espainiako Endokrinologia eta Nutrizio Elkartearen (SEEN) arabera, Espainiako biztanleriaren %40k eta 65 urtetik gorako pertsonen %80k baino gehiagok molekula horren defizita daukate.

Gure gizartean dagoen bitamina defizit kezkagarri horren aurrean, gaiaz ezer ez dakien edonork esperoko luke medikuek, errutinaz, beren pazienteei odol analisiak eskatzea, horietakoren batek defizit hori duen detektatzeko eta, horrela, D bitaminaren gehigarriak errezetatzeko. Logikoena litzateke, ezta? Ba ez. Izan ere, ez da gomendatzen kontsulta medikoetan baheketa unibertsalik egitea populazio orokorraren D bitaminaren mailak detektatzeko, arriskua duten kasuetan (osteoporosia, adin handiko adinekoak) horretarako pisuzko faktoreak daudenean izan ezik.

D bitaminaren defizit arina antzemanez gero ere, gida klinikoek eta elkarte medikoek ez dute gomendatzen molekula horren gehigarriak hartzea. Horren ordez, eta ahal bada, pazienteari eguzki gehiago hartzeko eta D bitamina asko duten elikagai gehiago kontsumitzeko (arrain urdina, arrautzak, gibela…) gomendioa egiten zaio.

Orduan, D bitaminaren defizita hain ohikoa bada gure herrialdean eta beste askotan, zergatik ez da screeningik egiten eta ez da gehigarririk hartzeko agintzen? Arrazoia sinplea da: saiakuntza klinikoek erakusten dute, behin eta berriz, D bitamina duten osagarri edo gehigarri dietetikoak kontsumitzeak ez diola inolako onurarik ekartzen defizitik ez duen biztanle osasuntsuen osasunari, ez eta, askotan, defizita dutenen osasunari ere.

Irakurri gehiago

Pisua galtzeko, eta berriro ez hartzeko

Pisua galtzeko, eta berriro ez hartzeko – 

Juan Ignacio Pérez Iglesias

Pisua galtzeko, eta berriro ez hartzeko – Zientzia Kaiera

Badakigu pisua galtzeko modurik seguruena gutxiago jatea dela; elikagai osasungarriak jatea ere komeni da, eta ariketa fisikoa ere egiten badugu, oraindik hobeto. Hori badakigu, baina horrek ez du esan nahi argaltzea erraza denik. Horregatik eta obesitateak eta gainpisuak osasun arazo ugari sortzen dituztelako, komeni da jakitea argaltzeko zer estrategia diren eraginkorrak, praktikan jarrita hala direla frogatu delako.

Horretarako, bost herrialdetako (Alemania, Estatu Batuak, Finlandia, Grezia eta Portugal) datuak biltzen dituzten 50 argitalpen zientifikoren emaitzak aztertu dira. Datu horiek denbora luzez milaka pertsonari buruz egindako pisu erregistroetan oinarrituta lortu dira. Horrela, 51 estrategia pertsonalen eragina ebaluatu ahal izan dute, baita 30 ezaugarrik –psikologikoak, soziodemografikoak eta jokabidearekin loturikoak– pisu-galeraren zenbatekoan eta galera horrek irauten duen denboran izan dezaketen eragina ere. Azterlanean jasotako datuak gutxi gorabehera 20-30 kg galtzea lortu duten pertsonei dagozkie eta, kasu gehienetan, zenbait urtetako denbora tarteetan pisu egonkorra –75 kg ingurukoa– mantendu duten pertsonei.

Espero zen bezala, pisua galtzeko eta ondoren mantentzeko estrategiarik eraginkorrenak ariketa fisikoa egitea eta hartzen den energia eta koipea murriztea da. Beste jarduera onuragarri batzuek nolabaiteko planifikazioa dakarte eurekin, hala nola etxean elikagai osasungarriak izatea; beste batzuek, ordea, dietaren kalitatea hobetzea eskatzen dute, hala nola landare jatorriko elikagaien kontsumoa handitzea; are gehiago, bi portaera horiek bat datoz gida ofizialetan bilduriko gomendioekin. Eta literatura zientifikoa ez bada ere eztabaidaezina horri buruz, badirudi egunero gosaltzea ere lagungarria dela, baita proteina eta proteinatan aberatsak diren elikagai gehiago hartzea ere.

Pentsatzekoa zen bezala, emaitza onak izan ohi dituzte, halaber, errazio txikiagoak hartzeak, pisua maiz kontrolatzeak eta helburu zehatzak ezartzeak, bai elikagai kantitateari eta motari dagokienez, bai jarduera fisikoari dagokionez. Portaera horiek lagungarriak dira pisua galtzeko eta pisu horri luzaroan eusteko. Oro har, halako portaerei esker, pertsonak bere bilakaeraren gaineko nolabaiteko kontrola izan dezake eta bere jokabidea lortu nahi duen helburura egokitu dezake. Amore ez emateko, garrantzitsua da, gainera, helburuak – bai jaten denarekin lotuak, bai ariketa fisikoari buruzkoak– bakoitzaren ezaugarrietara egokituak eta errealistak izatea.

Irakurri gehiago

Piper minen atzean dagoen zientzia

Piper minen atzean dagoen zientzia – 

Leire Sangroniz, Ainara Sangroniz

Zientzia Kaiera

Berdeak, horiak edo gorriak, txikiak edo handiak, gozoak edo minak… mota askotako piperrak daude. Gurean Gernikakoak, Ibarrakoak eta Ezpeletakoak, besteak beste, dira ospetsuenak. Zenbaitek biziki maite dituzte, beste batzuek, ordea, gorroto dituzte. Piper batzuk benetan minak dira, baina zein da ezaugarri hau ematen dien konposatua?

Mingarritasunaren jatorria kapsaizinoideetan dago: konposatu horien artean garrantzitsuena kapsaizina da. Piper min bat jatean, konposatu hauek lotu egiten dira ahoko mukosan dagoen errezeptorera. Errezeptore hau bero eta abrasio fisikoarekin lotuta dago; horregatik sortzen da sumindura-sentsazioa. Min horrek dakarren ondorioa endorfinak askatzea da. Endorfinak gorputzean sortzen diren analgesikoak dira eta ongizate-sentsazio atsegina sortzen dute.

Mingarritasun maila

Piperren mingarritasuna neurtzeko, Wilbur Scoville farmazialariak bere izena daraman eskala bat sortu zuen 1912an. Metodo honetan piper lehorra diluitu egiten da ur- eta azukre-disoluzio bat erabiliz dastatzaileek mingarritasuna nabaritzen ez duten arte. Zenbat eta mingarriagoa izan, orduan eta puntuazio handiagoa izango du. Esaterako, kapsaizina puruak 16000000 SHU (Scoville min-unitate) balioa du. Piperrei dagokienez, mingarrienen artean daude X piperra (3180000 SHU) eta dragoiaren hatsa (2480000 SHU).

Metodo hau ez da objektiboa eta, horregatik, 1980ko hamarkadatik aurrera bereizmen handiko kromatografia likidoa (HPLC) erabiltzen da mingarritasuna kuantifikatzeko. Neurketa hauetan kapsaizina kantitatea determinatzen da. Metodo hau fidagarria eta azkarra da kapsazinoideak identifikatu eta kuantifikatzeko. Lortutako emaitzak erraz pasa daitezke Scoville eskalara piper desberdinak konparatu ahal izateko.

Nola murriztu mingarritasuna?

Piper minak jaten ditugunean ura edaten dugu eragiten digun ondoeza murrizteko, baina hau ez da irtenbiderik onena. Horren arrazoia kapsaizina molekularen egitura kimikoan dago: hidrokarburo-kate luzea dauka eta, ondorioz, disolbagarritasun txikia du uretan. Disolbagarria da, ordea, alkohol eta oliotan.

Irakurri gehiago

Hanburgesa: mila osagai, mila aukera

Hanburgesa: mila osagai, mila aukera – 

Amaia Jimenez Larrea – berria

Letxuga, tomatea, gazta, tipula, perretxikoak, saltsa bereziak… eta, nola ez, hanburgesa, haragiz edo bestelako osagai begetalez egina. Aukera zabala dago gaur egun hanburgesen merkatuan; jada ez daude janari kate handiei lotuta. Geroz eta jatetxe gehiago espezializatzen dira hanburgesetan, eta geroz eta hobeak egiten dira. Lehiaketak ere egiten dituzte. Adibidez, Euskadiko Hanburgesa Lehiaketa egingo da bihar Tolosako (Gipuzkoa) Haragi azokan.

Ezagunak dituzte horrelako lehiaketak Gasteizko Eatyjet jatetxean. Eramateko janaria egiten dute bertan; tartean, Jet Lag hanburgesa. Euskadiko hanburgesarik onenaren saria eta Espainiako bigarren onenaren saria lortu zituen martxoan. «Jendeak zoriontasun kolpe bat nahi zuenean hanburgesa honetara jo zezan nahi genuen», aipatu du Alejandro Salcedok, Eatyjeten sortzaileetako batek. Zoriontasun hori bilatzeko, ikerketa bat jarri zuten martxan Salcedok eta haren kide Amira Lemhaoulik.

FREEPIK

Bi hilabetez aritu ziren ikertzen, bezeroen endorfinak eta zoriontasunaren hormonak aktibatuko zituzten osagaien bila, eta topatu zituzten. Baina, lehenik, Salcedoren hitzetan, osagaiek «zentzu gastronomikoa» izan zezaten nahi zuten. Patataz egindako brioche opila, espezieekin ondutako bi haragi pieza, Cheddar gazta ketua, hirugihar ketua, Jet Lag saltsa berezia… dira osagaietako batzuk.

Bilboko El buho Rojo jatetxean pandemia garaian hasi ziren hanburgesak egiten, eta gaur egun ospea lortzera iritsi dira, bai hirian eta baita hiritik kanpo ere. Hanburgesa gourmetik onenaren saria lortu zuen iaz euren Mediterrasian hanburgesak. Mikel Galan da jatetxearen jabea, eta esan du «fusioa» dela hanburgesaren oinarria. Asiako piper batekin eta boilurrekin egindako saltsa da hanburgesaren osagairik garrantzitsuena. Gainera, burrata gazta darama hanburgesak, eta urdaiazpiko deshidratatua, besteak beste.

Arrakastaren gakoa

Hanburgesa on bat egiteko sekretua osagaien artean oreka egotea da, Lemhaouliren ustez: «Hanburgesari hozka egitean ñabardura guztiak nabaritzea: haragiaren edota gaztaren zaporea, adibidez». Oreka hori lortzea, ordea, ez da erraza; probatuz joan beharra dagoela kontatu du Salcedok.

Haragiarekin egiten diren hanburgesen kasuan, kalitate oneko haragia erabiltzea garrantzitsua dela aipatu dute Eatyjetekoek. Hala ere, Galanek gomendatzen du haragi mota bakoitza hanburgesarekin lortu nahi den helburuaren arabera aukeratzea, hau da, haragiari eman nahi zaion protagonismoaren arabera. Zabala da aukera; txerri errearen, oilaskoaren edota ahuntzaren haragia duten hanburgesak dastatu ditu El Buho Rojoren jabeak. Haren jatetxean behi helduen txuletak erabiltzen dituzte.

Galanek argi du saltsa eta gazta direla hanburgesa on batek izan beharko lituzkeen osagaiak: «Saltsei mila zapore eman ahal zaizkie: gozoa, mina, garratza, mingotsa… Zaporearen intentsitatea ere aldatu daiteke. Joko asko ematen dute». Gainerako osagaiak «gehigarri» gisa ikusten ditu, lortu nahi den helburuaren arabera aldatuz joan daitezke eta. Adibidez, entsalada, ukitu freskoagoa emateko, edo hirugiharra, koipe apur bat eta zerbait kurruskariagoa gehitzeko.

Patricia Serrano eta Maitane Aranz dira Donostiako Mapa Verde jatetxe beganoaren jabeak. Duela sei urte ireki zuten jatetxea, Saguesen, eta duela hiru Gros auzora lekualdatu ziren. Bikoteak betiko platerak jatorri begetaleko osagaiekin egin daitezkeela erakutsi du, eta, nola ez, baita hanburgesak ere. Aho batez esan dute zein izan behar den euren ustez hanburgesa begano on baten ezaugarri nagusia: «Ez du lehorra izan behar».

Irakurri gehiago

Hiru film luze eta telesail bat Culinary Zinema Film Onenaren Sariaren lehian

Mariano Cohn eta Gaston Dupraten ‘Nada’ telesailaren mundu-estreinaldiak emango dio hasiera Zinemaldiaren 71. edizioko Culinary Zinema sailari, eta Tran Anh Hungen ‘La passion de Dodin Bouffant’ lanak amaiera

Gastronomiarekin lotutako lau film eta telesail batek osatuko dute Culinary Zinema saila −Donostia Zinemaldiaren eta Basque Culinary Centerren artean antolatua−. Argentina, Alemania, Txina, Peru edo Frantziako gastronomien inguruko bost istorio kontatuko ditu aurten. Mariano Cohn eta Gaston Duprat zuzendarien Nada telesail argentinarraren mundu-estreinaldiak emango dio hasiera Culinary Zinema sailari, eta Tran Anh Hung zuzendariaren La passion de Dodin Bouffant filmak −Cannesen zuzendari onenaren saria jaso zuenak−, berriz, amaiera. Aurten lehiazkoa ere izango da: lau ekoizpen Culinary Zinema Film Onenaren Saria eskuratzeko lehiatuko dira (10.000 euro film irabazlearentzat).

Basque Culinary Centerren zuzendari Joxe Mari Aizegak eta Donostia Zinemaldiko zuzendari José Luis Rebordinosek aurkeztu dute gaur goizean LABe Digital Gastronomy Laben Culinary Zinema, eta emanaldiekin lotutako bost afari tematiko ere barne hartuko ditu sailak.

Irakurri gehiago

Nola lortu zure platerak osasungarriagoak izatea

Nola lortu zure platerak osasungarriagoak izatea – 

zientziakaiera.eus

UPV/EHUk argitaratutako gidaliburuak tresna baliagarri, praktiko eta eskuragarri izan nahi du zera uler dezagun: gure dietako plateren nutrizio balioa aldatu egingo da darabiltzagun elikagaiak eta horiek prestatzeko sukaldaritza teknika zein diren. Helburua ez da kozinatzen irakastea, baizik eta erakustea zer alternatiba dauden hala prestatzen duguna nola prestatzeko modua gure osasunarentzat onuragarriagoa izan dadin.

Gero eta pertsona gehiago ohartu dira elikadura egokiak garrantzi handia duela osasun egoera ona edukiko badugu, eta ohikoa da saltokietan jendea aurkitzea elikagaien etiketak irakurtzen edo osasungarriagoak diren elikagai berriez galdetzen.

Halaber, pentsatu ohi dugu elikagai edo plater bat ezinbestean «ona» izango dela tradizionala edo ez-prozesatua bada. Baina ez du zertan horrela izan. Egiaz, jan ohi ditugun plater eta prestaketa ugarik ez du oso nutrizio profil egokirik. Izan ere, prestaketa horietako batzuek maiz kaloria ugari dute eta/edo mantenugai jakin batzuen kantitate handiak eduki ohi dituzte (gantz asea edo azukrea, adibidez).

UPV/EHUko Farmazia eta Elikagaien Zientziak saileko Nutrizioa eta Obesitatea Taldeko eta CIBEROBN sareko ikerketa biomedikoko zentroko irakasle-ikertzaileek gidaliburu bat argitaratu dute uler dezagun gure dietako plateren nutrizio balioa aldatu egiten dela darabiltzagun elikagaiak eta horiek prestatzeko sukaldaritza teknika zein diren. Argitalpen horretan, era soil baino zientifikoki zorrotz batez azaltzen dituzte elikagaiak prestatzeko moduen ezaugarriak, plater bat «osasungarriagoa edo ez horren osasungarria» izan dadin nola eragiten duten; elikagai taldeen ezaugarriak azaltzen dituzte, eta tradiziozko/eguneroko zenbait plater ageri dira, baina moldatuak, haien kaloria eta nutrizio profila hobetzeko.

Mendebaldeko dieta

Azken hamarkadetan gure dietak aldaketa handiak izan ditu, eta aldaketon ondorioz, gaur egun «mendebaldeko dieta» deitzen duguna sortu da. Horren barnean elikadura ohitura jakin batzuk sartzen dira, eta haragi gorria, zereal findu, azukre, gantz ase eta gatz asko eta zuntz gutxi kontsumitzea da haien bereizgarria. Ultraprozesatuak dira horrelako elikagaien adibide argi bat (hots, haragi prozesatuak, galletak, lasagna, kroketak, opil industrialak…), eta gero eta toki handiagoa hartzen dute gure dietan; izan ere, merkeak dira, asko prestatu beharrik ez dago jan aurretik, eta zapore atseginekoak dira.

Gaur egungo elikadura ohitura hori oso eragin txarra izaten ari da gure osasunaren gainean, sindrome metabolikoa (SM) izateko arrisku handiagoarekin lotu ohi baita. SMaren barruan nahasmendu metaboliko batzuk sartzen dira, hala nola obesitate abdominala, intsulinarekiko erresistentzia, hipertentsio arteriala eta dislipemiak (odoleko triglizeridoen eta guztizko kolesterolaren kontzentrazioak handitzea eta HDL kolesterola gutxitzea). Ondorioz, areagotu egiten da gaixotasun kardiobaskularrak eta heriotza goiztiarra izateko arriskua.

SMa duten pazienteek tratamendu farmakologiko batzuk dituzte aukeran, baina obesitatea eta SMa, kasu gehienetan, hertsiki lotuta daudenez, pisua galtzea funtsezko estrategi bat da SMa kudeatzeko orduan. Haren kudeaketan funtsezkoak dira dieta osasungarria (kaloriak murriztuta) eta ariketa fisikoa egitea. Dieten arazo bat da, halere, ez direla oso bateragarriak gaur egun dugun bizitza sozial eta familiarrarekin, eta horren ondorioz, pertsonek bertan behera uzten dituzte agindutako dietak, eta porrot egiten dute tratamenduek. Orain argitaratu duten gidaliburuak erraztu egingo du dieta osasungarriago bat izatea gure menua asko aldatu gabe; izan ere, batetik, zenbait kontzeptu ematen ditu plater bat osasungarriagoa zergatik den uler dezagun, eta horrez gain, erraz gauzatzeko moduko alternatibak eskaintzen ditu.

Elikagaiak hautatzea eta prestatzea

Sukaldaritza teknikak, ezagutzen ditugun bezala, aldatu egiten dira pertsonek elikagai osasungarriagoak eta azkarrago prestatzeko modukoak kontsumitzeko egindako eskariari egokitzeko. Berrikuntza hori ikusten dugu, adibidez, egunerokoan erabiltzen ditugun tresnetan. Horien xedea zera da: jakiak prestatzeko ohiko teknikak ordeztea, lortzen ditugun elikagaiek kalitate organoleptiko bera (dastamen, ikusmen, usaimen eta ukimenaren bidez hautematen duguna, alegia) baina nutrizio balio handiagoa izan dezaten, eta jakiok prestatzeko denbora laburragoa izan dadin.

Irakurri gehiago

Anthony Bourdain Euskal Herrian

Anthony Bourdain Euskal Herriko kostaldeko hirira joan da bisitan. Ikusgarriak hango bistak eta arrain freskoa…

Anthony Bourdain visits the coastal city of San Sebastian in the Basque Country, famous for its spectacular views and incomparable fresh seafood.

Arrautza, arte maisulanetako osagaia?

Arrautza, arte maisulanetako osagaia? – 

Juanma Gallego  Zientzia Kaiera

Errenazimentutik aurrera olioaren teknika gailendu bazen ere, zenbait margolanetarako pigmentuetan oraindik arrautza botatzen zela proposatu du ikertzaile talde batek. Egin dituzten proben arabera, arrautza gehitzeak abantaila nabarmenak ditu.

1. irudia: Sandro Botticelliren Kristoren erosta (1490-1495 inguruan) margolanean bi teknika aldi berean erabili ziren. Pertsonaien azalak eta zenbait arropa tenperan marraztuta daude. Belarra eta atzeko harrizko hilobia, berriz, olioan margotuta daude. (Irudia: Wikimedia Commons– Domeinu publikoko irudia. Iturria: Yorck Project GNU)

Artearen munduan iraultza txiki bat gertatu zen Erdi Aroaren bukaera aldera. Ordura arte, margolanetan gehien erabilitako aglutinatzailea arrautza izan zen. Horretan abiatzen da, gehienetan, tenperaren teknika. Garai horretan artistak edo —horiek izatekotan— beren laguntzaileak ziren pigmentuak egiteaz arduratzen zirenak. Funtsean, jatorri mineral edo begetaleko pigmentua birrindu eta likido bat gehitzen zuten, pintzelekin zabaltzeko moduko pasta bat lortu ahal izateko. Likido hori arrautza gorringoa eta ura zen gehienetan.

Baina Jan Van Eyck artista flandriarrak olioaren alde egin zuenean, artearen historia behin betiko aldatu zen, gaurdaino. Izan ere, eta XX. mendean akrilikoa agertu arte, olioa izan da handik aurrera margolanetan gehien izan den teknika. Ernst H. Gombrichek bere Artearen historia ospetsuan azaltzen duenez, abantailak nabarmenak ziren. “Arrautza beharrean olioa erabiltzean, [Van Eyckek] doitasun handiagoarekin eta mantsoago margotu ahal zuen; kolore gardenak egiten zituen geruzetan aplikatu ahal izateko; pintzel zorrotzarekin zatirik argitsuenak nabarmendu ahal zituen, eta horrela bere garaikideak harritu zituzten doitasunezko mirari horiek lortu ahal zituen; modu berean, horrek ekarri zuen olio bidezko margoa onartua izan zela kolorearentzako bide egokiena bezala”.

Philip Ball-en The Invention of Colour liburuan olioaren abantailen laburpena egiten du. “Olioaren kasuan, fluido geruza batek pigmentu partikula bakoitza ‘isolatzen’ du. Beraz, tenperan pigmentuek elkarrekintza kimikoa dute, baina olioan modu egonkor batean konbinatu daitezke. Ondoren, margolariak askatasun gehiago izango du paletaren bitartez pigmentu nahasketa konplikatuak egiteko”. Alde ona handiak izanik ere, jakina da gauza gutxitan lortzen direla erabateko abantailak. Hala, teknika berriarekin koloreak ez ziren berdin azaltzen. Adibidez, itsasoaz haraindiko urdina ilunago geratzen zen, eta gorrimina ere ez zen horren distiratsu agertzen. Hortaz, teknika berriaren erabilerak ekarri zuen pigmentuak berrasmatu edo berrantolatu beharra. Aldaketa ez zen guztiz bat-batekoa izan, noski. Kasu askotan ezaguna da teknika mistoak erabili izan zirela. Kasurako, Da Vinciren lan batzuetan bi teknikak erabili izan dira.

Dena dela, horrek ez du esan nahi arrautza behin betiko baztertu zenik. Izan ere Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci eta beste hainbat margolariren koadroak aztertu direnean —bai eta Dürer, Vermeer edo Rembrandt-en margoak ere—, horietan aurkitu dira, olioaren arrastoaz gain, proteinen arrastoak, eta horiek arrautza bota izanaren ondorio izan dela uste da.

Nature Communications aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batean nazioarteko ikertzaile talde bat horren arrazoia argitzen saiatu da; horretarako, koadroen analisia baino, probak egiteari ekin diote. Argudiatu dutenez, halako margolan garrantzitsuen inguruko azterketa batzuk eginda daude dagoeneko, baina oso mugatuak izan dira. Arrazoia sinplea da: ez da batere erraza —ezta gomendagarria ere—, maisulan preziatu horien laginak hartzea, analisian zati horiek suntsitu behar direlako. Halere, aurreratu dute etorkizunean koadroen laginekin ere lan egiteko asmoa dutela.

Irakurri gehiago

Elikadura sistema (Egonarria)

Elikadura sistema (Egonarria) – 

EGONARRIA

Elikadura sistema