Arrautza, arte maisulanetako osagaia?

Arrautza, arte maisulanetako osagaia? – 

Juanma Gallego – zientziakaiera.eus

Errenazimentutik aurrera olioaren teknika gailendu bazen ere, zenbait margolanetarako pigmentuetan oraindik arrautza botatzen zela proposatu du ikertzaile talde batek. Egin dituzten proben arabera, arrautza gehitzeak abantaila nabarmenak ditu.

Artearen munduan iraultza txiki bat gertatu zen Erdi Aroaren bukaera aldera. Ordura arte, margolanetan gehien erabilitako aglutinatzailea arrautza izan zen. Horretan abiatzen da, gehienetan, tenperaren teknika. Garai horretan artistak edo —horiek izatekotan— beren laguntzaileak ziren pigmentuak egiteaz arduratzen zirenak. Funtsean, jatorri mineral edo begetaleko pigmentua birrindu eta likido bat gehitzen zuten, pintzelekin zabaltzeko moduko pasta bat lortu ahal izateko. Likido hori arrautza gorringoa eta ura zen gehienetan.

Baina Jan van Eyck artista flandriarrak olioaren alde egin zuenean, artearen historia behin betiko aldatu zen, gaurdaino. Izan ere, eta XX. mendean akrilikoa agertu arte, olioa izan da handik aurrera margolanetan gehien izan den teknika. Ernst H. Gombrichek bere Artearen historia ospetsuan azaltzen duenez, abantailak nabarmenak ziren. “Arrautza beharrean olioa erabiltzean, [Van Eyckek] doitasun handiagoarekin eta mantsoago margotu ahal zuen; kolore gardenak egiten zituen geruzetan aplikatu ahal izateko; pintzel zorrotzarekin zatirik argitsuenak nabarmendu ahal zituen, eta horrela bere garaikideak harritu zituzten doitasunezko mirari horiek lortu ahal zituen; modu berean, horrek ekarri zuen olio bidezko margoa onartua izan zela kolorearentzako bide egokiena bezala”.

Philip Ball-en The Invention of Colour liburuan olioaren abantailen laburpena egiten du. “Olioaren kasuan, fluido geruza batek pigmentu partikula bakoitza ‘isolatzen’ du. Beraz, tenperan pigmentuek elkarrekintza kimikoa dute, baina olioan modu egonkor batean konbinatu daitezke. Ondoren, margolariak askatasun gehiago izango du paletaren bitartez pigmentu nahasketa konplikatuak egiteko”. Alde ona handiak izanik ere, jakina da gauza gutxitan lortzen direla erabateko abantailak. Hala, teknika berriarekin koloreak ez ziren berdin azaltzen. Adibidez, itsasoaz haraindiko urdina ilunago geratzen zen, eta gorrimina ere ez zen horren distiratsu agertzen. Hortaz, teknika berriaren erabilerak ekarri zuen pigmentuak berrasmatu edo berrantolatu beharra. Aldaketa ez zen guztiz bat-batekoa izan, noski. Kasu askotan ezaguna da teknika mistoak erabili izan zirela. Kasurako, Da Vinciren lan batzuetan bi teknikak erabili izan dira.

Dena dela, horrek ez du esan nahi arrautza behin betiko baztertu zenik. Izan ere Sandro Botticelli, Leonardo da Vinci eta beste hainbat margolariren koadroak aztertu direnean —bai eta Dürer, Vermeer edo Rembrandt-en margoak ere—, horietan aurkitu dira, olioaren arrastoaz gain, proteinen arrastoak, eta horiek arrautza bota izanaren ondorio izan dela uste da.

Nature Communications aldizkarian argitaratutako zientzia artikulu batean nazioarteko ikertzaile talde bat horren arrazoia argitzen saiatu da; horretarako, koadroen analisia baino, probak egiteari ekin diote. Argudiatu dutenez, halako margolan garrantzitsuen inguruko azterketa batzuk eginda daude dagoeneko, baina oso mugatuak izan dira. Arrazoia sinplea da: ez da batere erraza —ezta gomendagarria ere—, maisulan preziatu horien laginak hartzea, analisian zati horiek suntsitu behar direlako. Halere, aurreratu dute etorkizunean koadroen laginekin ere lan egiteko asmoa dutela.

Probetan erabilitako pigmentuak berun-zuria eta itsasoaz haraindiko urdina izan dira, horiek mende luzez erabili izan baitira artearen historian zehar —lehenari dagokionez, eskerrak erabiltzeari utzi zitzaiola, beruna neurotoxiko indartsua delako—. Horrez gain, horien aukeraketaren beste arrazoi bat izan da modu desberdinean zahartzen direla artelanaren bizitzan zehar.

Maisu zaharrek egiten zuten antzera, hiru pintura mota prestatu dituzte. Lehen kasuan linazi olioan disolbatu dute pigmentua. Bigarrenean, nahasketa horri arrautza gorringo tanta batzuk bota dizkiote. Azkenik, hirugarrenean arrautza gorringoaren eta uraren arteko nahasketa batean disolbatu dituzte pigmentuak. Nahasketa hori lehortu denean, birrindu eta olioan txertatu dute. Ikertzaileek aurkitu dute arrautzaren gorringoa erabiltzeak aukera ematen duela margolanetan denborarekin agertu daitezkeen zenbait gaitzi aurre egiteko. Diotenez, hezetasunari lotutako arazoak, azalean sortzen diren zimurrak eta artelanaren horitzea ere ekidin daiteke arrautzarekin.

Gakoa arrautzaren proteinetan dagoela dirudi. Ezaguna da kozinatzen denean zer gertatzen den arrautzaren zuringoarekin: ordura arte gardena zena zuri-zuria jartzen da, eta egitura zurruna bihurtzen da. Eta hori gertatzen da, hain zuzen, beroarekin batera arrautzan dauden proteina horien arteko egitura aldatzen delako. Desnaturalizazioaren bitartez, zenbait lotura apurtzen dira, eta, lotura bakar bat mantenduta, euren artean sare zabal bat osatzen dute. Gorringoaren kasuan ere gertatzen da hori, baina mantsoago, bertan dauden lipidoek prozesua zaildu egiten dutelako.

Bada, ikertzaileek proposatu dutenez, arrautzaren proteina hauek geruza bat sortzen dute pigmentuaren partikulen inguruan, eta horrek ahalbidetzen du, adibidez, hezetasunik ez xurgatzea. Modu berean, pigmentu partikulak inguratzen dituen proteina geruza horrek ahalbidetzen du koloreak bere horretan mantendu daitezela.

Bestetik, lehortze prozesuan ere zimurrak sortzea saihesten du. Izan ere, margoen lehortze denbora handitu egin da arrautza bota denean. Ikertzaileek uste dute hau gorringoaren ezaugarri antioxidatzaileen ondorio izan daitekeela.

Zientzialariek diote ikerketa honek balio dezakeela teknika berriak garatzeko Italiako errenazimendu garaiko zenbait artistaren margo garrantzitsuak kontserbatzeko ahaleginean. Momentuz, ezin dute ziurtatu proteina aztarna horiek nahita sartutako arrautzaren ondorio direla, maisulanak margotu ziren garaian horren inguruko erreferentziarik ez dagoelako iturrietan, baina sinetsita daude artistek nahita sartu zutela arrautza olio margolanetan, ezagutzen zutelako praktikan horrek emaitza onak ematen zituela.

Erreferentzia bibliografikoa:

Ranquet, O., Duce, C., Bramanti, E. et al. (2023). A holistic view on the role of egg yolk in Old Masters’ oil paints. Nature Commun 14, 1534. DOI: https://doi.org/10.1038/s41467-023-36859-5

Kategoriak

• • Artikuluak

Egilea

Pagotxa