1929an Elzie Crisler Segar komikigileak eginbehar berezi bat jaso zuen: Estatu Batuetako espinaka ekoizleek barazki horren kontsumoa sustatzeko komiki bat sortzea eskatu zioten. Komikiaren protagonista hain ezaguna den Popeye marinela zen eta barazkien kontsumoa handitzea zen komikiaren helburuetako bat.
Garai hartan espinaken kontsumoa nabarmenki hazi zen (%30 inguru) eta sarritan entzun izan da espinakek burdin eduki altua dutela beste barazki edota elikagaien aldean. Alabaina, espinaken eta Popeyeren inguruan entzuten eta irakurtzen diren kontuak ez dira zuzenak, askotan errepikatu badira ere.
Popeyeren irudia Bigarren Mundu Gerra garaiko kartel batean. (Arg: U.S. National Archives and Records Administration – Iturria: commons.wikimedia.org)
Organismoak burdin gabezia duenean anemia sufritzeko arriskua dago. Burdina behar-beharrezkoa da hemoglobinak bere funtzioa –oxigenoa zeluletaraino garraiatzea–bete ahal izan dezan. Baina ez hori bakarrik. Burdinak ere garrantzi ordezkaezina du DNAren sintesi-prozesuan, erradikal askeen suntsipenean eta garunaren garapenean, besteak beste. Guzti horretarako, dietaren bidez burdina kontsumitu behar dugu eta hainbat elikagairen bidez lor dezakezu burdina preziatu hori. Espinakak ere burdina du, bai, baina uste zena baino askoz ere gutxiago: 27 mg/kg, hain zuzen ere. Elikagai asko daude espinakek baino burdina gehiago dutenak, esaterako, curryak 295 mg/kg ditu, oilasko gibelak 120 mg/kg, mertxikak 41 mg/kg eta dilistak 33 mg/kg. Egun ezagutzen denez, gainera, espinakak azido oxaliko asko dauka -600 mg/kg, gutxi gorabehera- eta horren ondorioz, espinakak duen burdinaren %5 bakarrik asimilatzen dugu. Dilisten kasuan ere antzekoa gertatzen da azido oxaliko edukiaren kausaz eta, hortaz, barazki horiek ez dira burdina iturri egokienak. Berberetxoak -260 mg/kg burdina- eta odolkiak -300 mg/kg-, esaterako, burdin ekarpen handiagoa egiten dute.
Espinaken burdin edukia ez da bereziki altua, badira beste elikagai asko burdin gehiago dutenak. (Arg: kkolosov Iturria: pixabay.com)
Nondik dator orduan espinakek burdin asko dutela pentsatzearen ustea? Antza, akats tipografiko baten erruz izan zen hau; izan ere, 1870eko zientzia-argitalpen batean espinakaren burdin-edukiaren zifrari dezimalen koma jartzea ahaztu zitzaien. Komarik gabe, espinakak hamar aldiz burdina gehiago zeukala zirudien. Zientzialariek 1981ean izan zuten akats horren berri eta konturatu ziren espinakaren burdin edukia ez zela horren altua. Akatsa konponduta, gainera, espinakak ez dira barazki gomendagarrienak haurrentzat; izan ere, nitrato eduki handi samarra dute. Elikagaien Segurtasunerako Europako Agentziak (EFSA), esaterako, ez du gomendatzen 1 eta 3 urte bitarteko haurrek astean behin baino gehiagotan espinakak jatea.
Akatsik ez al zen egon?
Popeye eta burdinaren akatsak zenbait eztabaida ere eragin ditu eta, zenbait adituk diotenez, burdinaren dezimalaren akatsa ez zen inoiz gertatu. Antza 1981ean zabaltzen hasi zen burdinaren edukian gertatutako akats tipografikoaren kontua, baina, inoiz ez da frogatu argitalpen hori existitu denik. L. Kovács eta haren lankideek egindako ikerketen arabera, ustezko dokumentu horren existentzia ez da inoiz frogatu ahal izan eta, hortaz, espinakek burdin eduki txikia dutela egia da, jakina, baina, Popeyek ez ditu espinakak jaten haien burdin edukiarengatik. Hain zuzen ere, ikertu zutenaren arabera 1870eko artikulu hori ez da inoiz existitu eta akats tipografiko horren ebidentziarik ezin izan dute jaso. Egia da sarean hainbat lekutan irakur daitekeela kontu horren berri, baina, litekeena da egia ez izatea. Gainera, jakina da Popeye protagonista den komikian inoiz ez dela aipatzen espinakek burdina asko dutenik eta, izatez, A bitamina edukiaren ondorioz aukeratu zuten espinaka izatea Popeyeri indarra ematen dion barazkia.
Honek hausnarketa garrantzitsu batera eraman behar gaitu; izan ere, Popeyeren espinaken kasuan praxi zientifiko desegokiaren adibide argia dugu. Gezur bat azaleratzeko ebidentzia zientifikorik ez erabiltzea, alegia, espinakek burdin eduki baxua dutela baieztatzeko existitzen ez den argitalpen bati erreferentzia egitea eta bibliografia aztertu gabe mezu desegokiak zabaltzea. Informazio desegokia zabaltzea bezain larria da ebidentzia zientifiko okerrekin mito horiei aurre egitea, edo zientziaren izen ona erabiltzea gustukoa ez den ideia bati aurre egiteko. Polita zen Popeyeren eta espinaken akatsa dezimal baten koma ahazteagatik izan zela esatea, baina, hori horrela denik ezin da frogatu.
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
Bizi! mugimenduak ekarpen biziki interesgarria egin du udazken honetan “Burujabe” proposamenaren plazaratzearekin. Abertzaleak ez diren hainbat ezkertiarrentzat ekologia eta burujabetzaren arteko lotura egitea ez da hain erreza, askorentzat burujabetza kontzeptuak “nazionalismoaren” kutsu ezkorra duelako. Alta, kontzeptu hori despolitizatu nahi bada, (eta doi menperatzen dudan eremu bat aipatzeagatik), burujabetza eta ekologiaren arteko lotura agerian eman zuen goi mailako ekonomilari baten erreferentzi deigarria aipatu daiteke hemen.
Ekonomilari hori Elinor Ostrom (1933-2012) deitzen zen, 2009an Nobel saria ekonomian erdietsi zuen lehen eta emazte bakarra. Ondasun edo baliabide komunalen inguruan egin zituen ikerketengatik eman zitzaion Nobel saria. Elinor Ostrom-ek ingurumenari loturiko baliabide komunalak ikertu zituen munduan zehar : larreak, ohian eremuak, arrain espeziak, ureztatze sistemak, etab… Baliabide horiek ekonomian funtsezko bi ezaugarri dituzte: haien ustiaketa debekatzea zaila da, pertsona bakar batek ezin ditu monopolizatu. Aldi berean, ezin dira nola-nahika kudeatu, denei idekiak direnez, gain-ustiaketa dinamika batek arriskuan jartzen ditu ; batzuen aburuz hori delarik komunalen trajedia. Ulertzen denez, komunalak ez dira baliabide pribatuak, baina ez dira ere ekonomian baliabide publiko gisa kontsideratzen. Hori dela eta, Elinor Ostrom-ek ondoko ondorioa agerian eman zuen : merkatua eta Estatuaren artean, komunalen ustiaketa tokiko komunitateen eskuetan uzteak osatzen du horien kudeaketa modurik eraginkorrena. Bere liburu ezagunenean (“La gouvernance des biens communs : Pour une nouvelle approche des ressources naturelles”, De Boeck) esplizitatu zuen emaitza horrendako lortu zuen Nobel saria ekonomian. Baina bere ekarpena ez da hortan mugatzen.
Zeren Elinor Ostrom-en azterketen ondotik indarra hartu duten komunalen inguruko ikerketek kapitalismoaren sorrera, XVI. mendeko Inglaterran, komunalak ziren lur kolektiboak indarrez pribatizatzeko ekimen bortitzean (“enclosure” deituriko prozesua) errotzen dela gogora ekarri digute. Eta iraganaz gain, Elinor Ostrom-ek geroari begirako gogoeta lerro interesgarriak ideki zituen ere bere bukaerako lanetan, komunalen ideia XXI. mendeko ezagutza baliabideei zabalduz. Modu hortan, Wikipedia bezalako eremua baliabide komunala gisa kontsideratu daiteke. Jabetza pribatuaren logikari bizkar emanez, nehorena ez den esparru hori denen ekarpenari esker eraiki daiteke, era alternatibo batez. Kontzepzio hori orokortuz, frantses ezkerraren baitan batzuk komunalen kontzeptuan oinarritzen dira kapitalismoaren alternatiba berritua pentsatzeko orduan (ikusi : “Vers une République des biens communs ?”, les liens qui libèrent).
Azkenik erran behar komunalen eztabaidan Euskal Herriak kokapen berezia duela, gure Herrian komunalen tradizio handi bat dugulako. Jakina denez, komunalek euskal (ohiko) zuzenbidearen kategoria bat osatzen dute. Eta (ohiko) zuzenbide honen tradizioa oraindik bizirik segitzen du, Ipar Euskal Herrian horren hondarrak oihan eta mendi eremuak kudeatzeko indarrean dauden “sindikatu”etan aurkitu daitezkeelarik adibidez. Jasone Mitxeltorenak zuzenbide tradizio honen aurkezpen osatua proposatzen digu “Auzolanaren kultura” (Txalaparta) liburuan. Hain zuzen ere, komunalen inguruko praktika kolektiboa auzolanaren bitartez deklinatzen baita. Konstatazio hori egungo arora ekarriz, Jasone Mitxeltorenak Wikipedia euskaraz XXI. mendeko auzolan modu bat dela iradokitzen du (hortan E. Ostrom-en azterketarekin bat eginez…). Komunalen kontzeptuan oinarrituz, ingurumenaren zaintzabideak eta sistema kapitalistari begirako alternatiba konkretuak jorratzeko lerroak aurkitzeko ahal badira, euskal kulturak eta bere praktika komunitarioek gogoetarako pista interesgarriak eskaintzen dizkigutela ondorioztatu behar dugu. Aspaldiko garaietan, Ezker Abertzaleak askapen mugimendua sozialismoari lotuz, nazio borroka gatazka sozialaren bitartez eraberritzeko bidea ideki zuen.
Elinor Ostrom-ek baliabide komunalen inguruan egin dituen ikerketek erakusten dutenez, ingurumenari loturiko problematikak burujabetza, kapitalismoa, eta Euskal Herriari begirako perspektiba berri bat eskaintzen ahal digu. Eta nere iritziz, horixe da Bizi! mugimenduaren “Burujabe” dokumentuak egiten duen funtsezko ekarpena (formalizatzen dituen proposamen zehatzekin batera): ekologiaren alorretik abiatuz, burujabetza, kapitalismoa, eta Euskal Herriaren ikuspegi berritu bat eskaintzea.
Elikagai berriak probatzeko beldurrari aurre egiten –
Elikagai berriak probatzeko beldurrari edo probatu nahi ez izateari elikagai-neofobia esaten zaio. Elikagai berriak errefusatzeko jokaera arrunta da haurren garapenean, batez ere 2-3 urteko haurretan, eta bost urte ingururekin pasatu egiten da. Baina ohikoa izatera hel daiteke helduaroan ere.
Honen inguruan UPV/EHUn 8-16 urteko haurrekin egindako azterketa berri batean, ondorioztatu dute haur neofobikoek dieta mediterraneoaren kalitate-maila txikiagoa dutela, antsietate handiagoa dutela eta autoestimu txikiagoa.
Irudia: Elikagai berriak probatzeko beldurra duten haurrak, neofobikoak dira. Denetik jaten dutenak eta elikagai berriak probatzea atsegin duten haurrak aldiz, neofilikoak.
Edurne Maiz Aldalur ikertzailea Nafarroako Unibertsitatean Giza Nutrizioan eta Dietetikan diplomatua zen eta gerora Psikologian lizentziatu zen UPV/EHUn. Azken urteotan ikerketan aritu da eta “Lunch Time! Body composition, lifestyles, psychological variables and their relationship with food neophobia in childhood and adolescence” izeneko tesia egin berri du.
Ikerketa egiteko 8-16 urteko 831 ikasleren neofobia edo elikagai berriak probatzeko beldurra aztertu du, elikagai berriak jateko duten joerari buruzko galdera-sorten bidez. Horrez gain, haurren gorputz-konposizioari lotutakoak hainbat datu hartu zituzten: haien bizimoduari buruzkoak (adibidez, elikadura eta ariketa fisikoa), gurasoen elikadura-ereduari buruzkoak eta hainbat aldagai psikologikorekin lotutakoak (autoestimua eta antsietatea). Horrekin guztiarekin, “alde esanguratsuak ikusi ditugu aldagai askotan, alde estatistikoki esanguratsuak”, adierazi du Edurne Maizek.
Emaitza esanguratsuak
Jokaera neofobikoak ondorio dietetiko kaltegarriak izan ditzake, elikagaien aniztasuna murriztu egiten baita. Dieta mediterraneoaren kalitate-maila txikiagoa dute azterketan parte hartu duten haur neofobikoek; ziur asko, funtsean, fruta eta barazki gutxiago jateagatik eta aldian-aldian jan beharreko elikagaiak maizago jateagatik gertatzen da hori.
Oro har, seme-alabek zer, zenbat eta noiz jaten duten kontrolatzeko joera dute gurasoek eta sarritan behartu egiten dituzte seme-alabak elikagai berriak jan ditzaten. Presio horrek, elikagai berriak probatzera behartzean sortutakoak, eragin kaltegarriak izan ditzake haurraren egoera emozionalean eta, bestalde, neofobia-maila handiagoetara eramaten du haurra.
Ikerketan, haur neofobikoek adierazi dute beren gurasoek estimulazio bidezko elikadura-eredua erabiltzen dutela eta haur neofilikoen (denetik jaten duten eta elikagai berriak probatzea atsegin duten haurren) gurasoek baino gutxiago kontrolatzen dituztela. “Ondorioztatu dugu —adierazi du Edurne Maizek— gurasoek hasiera batean asko kontrolatzen eta estimulatzen dituztela seme-alabak, baina uneren batean etsi egiten dutela, gurasoek ere sufritu egiten baitute egoera horrekin“.
Antsietateari dagokionez, datuek adierazten dute bai haurtzaroan bai nerabezaroan, parte-hartzaile neofobikoek neofilikoek baino antsietate-maila handiagoak dituztela. Halaber, autoestimuari dagokionez, haur neofobikoek neofilikoek baino puntuazio baxuagoak lortu dituzte autokontzeptuarekin lotuta aztertutako bost dimentsioetan (familia, gizartea, fisikoa, emozionala eta akademikoa); nerabe neofobikoek, berriz, puntuazio baxuagoak lortu dituzte familiarekin lotutako autokontzeptuan eta fisikoan.
Pazientziaz hartu beharreko gaia
Pazientzia hartzeko mezua helarazi nahi die ikertzaileak gurasoei, “haurren elikagai-neofobiako kasuak garatu ez daitezen, eta areagotu ez daitezen”; izan ere, “ikusi da heldu eta haur askok dutela arazo larri bat arrazoi horregatik”, azaldu du. Ikertzailearen iritziz, arazo hori saihesteko, garrantzitsua da haurren eta gurasoen arteko lotura sendoa izatea, eta, bestalde, gomendio hauek egiten ditu: “otorduetan giro atsegin eta lasaia izatea, haurrek janaria prestatzen eta erosten parte hartzea, errefortzu positiboak erabiltzea eta, azkenik, gurasoak eredugarri izatea”.
Erreferentzia bibliografikoa: Maiz, E., Maganto, C. (2012). Evaluación de la Obesidad Infantil: IMC versus Bioimpedancia. En Asociación Española de Psicología Conductual (Eds.), Avances en Psicología Clínica (54-58. or.). Madril. ISBN: 978-84-695-3599-8
Usue Pérez-López: “Elikagaien antioxidatzaile kopurua areagotzea da ikertzaileen helburua” –
…
Animali zein landareetan aurkitzen diren konposatu organikoak dira antioxidatzaileak. Esate baterako, fruitu edo landareei kolore gorria, berdea edo laranja ematen dieten pigmentuak konposatu antioxidatzaileak dira. Sarri esaten da hauen kontsumoak osasuntsu mantentzen laguntzen gaituela. Hala baieztatu dute gainera azken urteetan egin diren hainbat ikerketa epidemiologikok. Baina zer dira zehatz-mehatz konposatu hauek eta zein funtzio betetzen dute izaki bizidunetan?
Galdera hauei erantzuna bilatzeko, Usue Pérez-López UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia fakultateko irakaslearekin izan gara. Bere esanetan, konposatu antioxidatzaileen kontsumoak minbizia edota gaixotasun kardiobaskularren intzidentzia murriztu dezake.
‘Zientzialari‘ izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.
Goizean okindegira joan naiz. Etxetik irtetean ez zen euririk, baina zaparrada ederra bota dit bidean. Ogiaeta erositakoa plastikozko zorro garden baten sartu dizkit dendariak, busti ez zitezen. Esan diot ea poltsa garden horretan sartu beharrean, heltzeko lekua duen baten sartuko zidan guztia, euria goian-behean ziharduelako; berak ezetz, kobratu barik ezin zidala halakorik eman.
Gero, botikan sartu naiz. Zoritxarrez, gauza bat baino gehiago erosi dut, eta ezer esan gabe, plastikozko poltsa heldulekudun baten sartu dizkit botikok. Eskatu eta kobratu barik. Eskerrak, pentsatu dut, horrela okindegian erositakoa hala moduz eroateko aukera emango dit.
Askoz geroago, Eroskira joan naiz. Ordaintzeko ilaran jarri, eta kutxara ailegatu bezain laster, langileak, agurtu ostean, “poltsarik?” galdetu dit, era guztiz automatizatuan, agurraren partea balitz lez. Ordurako, etxetik pasatuta nengoen, eta zorro iraunkorragoa, errekaduetarako poltsa, hartuta nengoen. Jakina, ezetz esan diot.
Hiru saltegi, hiru errealitate. Beti plastikoa protagonista. Hiruretan, baina, poltsa hauen kudeaketaz badago zer esana. Batetik, okindegian. Eskatu (eta kobratu) barik zorro garden bat eman dit, plastikozkoa, jakina. Heldulekuduna handixeagoa izango da, baina ez horrenbeste. Beraz, zergatik bata kobratu eta bestea, gardena, kobratu ez? Ez ote dute biek antzera kutsatzen? Inguruneari sortzen dioten kaltea ez ote da parekoa?
Bestetik, botikan —inongo botikatan— ez dute inoiz zorrorik kobratzen. Normalean, produktu bakarra erosita ere, zorrotxo ñimiño baten entregatzen ahalegintzen dira botikariak. Eta beti esan behar mesedez ez emateko plastikozko poltsarik, nire eskuko poltsan sartuko dudala. Sarritan, hau esaten dudanean harridura aurpegiz begiratzen didate, jende gutxik errefusatuko dien seinale.
Azkenik, Eroskin egiten dutena bada bitxia, zerbait esateagatik. Arrandiaz zabaldu dute lau haizeetara plastikoen murrizketaren alde dabiltzala, halako neurriak (poltsak kobratuta, alegia) ezarrita. Baina, era berean, soltean erositako produktu batzuk plastikozko doako poltsa gardenetan sartu behar dira, bai ala bai. Esate baterako, fruta eta barazkiak. Pieza bakarra erosita ere, plastikoan sartu behar da pisatu eta etiketa jartzeko (hori zoritxarrez, supermerkatuetan ez ezik, auzoko fruta-dendetan ere pasatzen da). Antzeko-pareko supermerkatuetako arrandegi, harategi, urdaitegi eta abarretan. Baina kutxara iritsitakoan ordaintzeko poltsa eskaini. Zein da helburua, beste salgai bat gehiago izatea zorroa? Edota gizartearen aurrean ekologista itxura ematea?
Honetaz gain, ezin dugu ahaztu alferreko zenbat ontzi daramaten jaki askok, batez ere fruta eta ortuariek. Platanoak, esaterako, poltsaratuta egoten dira ia gehienetan. Absurdoetan absurdoena. Normala da Biluztu ezazu fruta kanpaina martxan jarri izana. #DesnudaLaFruta sartuz gero, edozein bilatzailetan ikusiko dituzue zenbat plastiko alferretan dauden ontziratuta elikagaiak. Noren mesedetan? Zein asmorekin? Etxe, kale eta itsasoak mukuru betetzeko? Gu geu plastiko bihurtzeko?
Zer egin? Birziklatu! Ezinbestekoa da, jakina. Ezinbestekoagoa, baina, berrerabiltzea. Baina guztiaren gainetik murriztea da premiazkoena, zeharo plastifikatu ez gaitezen, ez gaitzaten. Biluztu dezagun gure erosketa!
Gaur egun alkohol-kontsumoa oso hedatua dago gure gizartean. Nahiz eta oso onartua izan, alkohola drogatzat hartzen du Munduko Osasun Erakundeak. Izan ere, alkoholaren gehiegizko kontsumoa asaldura fisiko zein psikiko kaltegarriekin erlazionatuta dago. Ordea, ezinezkoa da osasunari orokorki kalte egiten dion alkohol kantitatea zehaztea, beste hainbat gauzen artean, alkoholaren zinetika nahiko aldakorra izan daitekeelako.
Nahiz eta oso onartua izan, alkohola drogatzat hartzen du Munduko Osasun Erakundeak. Izan ere, alkoholaren gehiegizko kontsumoa asaldura fisiko zein psikiko kaltegarriekin erlazionatuta dago.
Etanola, aho bidez emanda, xurgapena prozesu zinetikoa jasan behar izaten du odolera iristeko. Odolera iritsita, ehun eta gorputzeko likidoetara ailegatzen da eta bere efektu akutuak (euforikoak zein kaltegarriak) eragiten ditu. Alkohola gibelean metabolizatzen da eta gernu, arnas eta gorozkien bitartez iraizten da. Hori dela eta, arnas bidez kanporatzen den alkohola erabiltzen da alkoholemia-kontrolak egiteko.
Alkohol kantitate handia hartzearen ondorioz intoxikazio akutua gertatzen da. Koadro klinikoan oldarkortasuna, sexu-jokabide ezegokia, oroimen galerak edo gogo-aldartearen aldaketa zakarrak, besteak beste, agerian jartzen dira. Intoxikazio ondoko sintomak oso anitzak dira (buruko mina, egarria, bertigoa, goragaleak…) eta pare bat egunean desagertzen dira.
Alkoholaren luzaroko kontsumoaren ondoren, organismoak zenbait moldaketa garatzen ditu, batez ere sistema GABAergikoan eta glutamatergikoan. Egoera honetan, gorputzak normaltasunez funtziona dezake nahiz eta alkoholaren eraginak nabaritu. Gizakia alkoholaren menpeko bihurtu denean eta ez duenean alkohola eskuragarri, abstinentzia-sindromea pairatzen du. Beste alde batetik, alkoholaren luzaroko kontsumoak efektuen intentsitatea murrizten du, hau da, tolerantzia garatzen da. Tolerantzia hiru mailatan gertatzen da: (1) gibeleko alkohola metabolizatzeko ahalmena handitzen da, (2) organismoa konpentsazio mekanismoak garatzeari esker egoera egokian lan egitera ohitzen da eta (3) organismoan aldaketak gertatzen dira alkoholaren eragin jarraituari egokitzeko.
Alkohol-kontsumoa bertan behera uzteak abstinentzia-sindromea eragiten du.Alkohol-kontsumoaren iraupenak, kantitateak eta metabolismo-abiadurak baldintzatzen dute sindromearen larritasuna. Sindrome honen sintomak alkoholaren efektuen errebotearenak dira. Hurrengo 6-8 orduetan arinak agertuko dira (goizeko suminkortasuna, anorexia, takikardia edo hipertentsio arinak). Sintoma hauek 3-5 egun iraun dezakete. Hurrengo egunetan gerta daitezke konbultsioak eta haluzinazio alkoholikoak izenekoak. Une horretan egoera okerragotzen bada delirium tremens gerta daiteke, ospitalean tratatu beharreko gaitza. Tratamendu egokia jaso ezean, pazienteen %15a hil egiten da.
Alkohol-kontsumoaren kontrola galdu duenari alkoholikoa deritzo. Gaur egun, alkoholismoaren intzidentzia areagotuz doa. Ez dago alkoholismoaren jatorri eta jarraitasuna azaltzen den zergati bakarra, izan ere, badirudi gaixotasun honetan parte hartzen dutela gene eta adina bezalako fisiologia-faktoreek. Denborarekin, alkoholikoak oroimen-alterazioak eta kontsumo-kontrolaren galera izaten ditu eta ez da higienez, lanpostuaz edo harreman pertsonalez batere arduratzen. Desintoxikazioak bi helburu ditu, alkoholarekin lotutako sintomak ezabatzea eta gaixoari alkohola edatea saihestea. Zoritxarrez, tratamenduak arrakasta izan arren gaixoa berriro edaten hasten da sarritan eta etanolak eragindako arazo kronikoak ere tratatzeko beharra dago gaixo hauengan. Ager daitezkeen gaixotasunen artean, gibel-gutxiegitasuna, pankreatitis akutua, neuropatia alkoholikoa edo gastritis kronikoa aipa daitezke.
Artikuluaren fitxa:
Aldizkaria: Ekaia
Zenbakia: Ekaia 31
Artikuluaren izena: Zergatik egiten digu alkoholak kalte?
Laburpena: Gaur egun, alkohol-kontsumoa oso hedatua dago gure gizartean. Nahiz eta gizartearen aldetik oso onartua egon, iradoki izan da batetik efektu euforikoak eragiten dituela, eta bestetik asaldura fisiko zein psikiko kaltegarriak eragin diezazkiokeela organismoari. Alkoholaren zinetika nahiko aldakorra izan daiteke eta horrek nabarmen baldintzatzen ditu organismoan sortzen diren eragin akutuak. Bestalde, alkoholaren luzaroko kontsumoak ere efektu kaltegarriak ditu, esate baterako, menpekotasuna. Ondorioz, gizakiak alkoholdun edariak hartzeko behar handia sumatzen du. Horrekin lotuta, alkoholikoak tolerantzia garatuko du, eta gero eta alkohol kantitate handiagoak beharko ditu. Artikulu honetan, berrikusi egingo dira gorputzeko alkohol kontzentrazio handiagoak baldintzatzen dituzten prozesu zinetiko garrantzitsuenak, baita alkoholak eragindako efektu akutuak zein kronikoak ere.
Gabon konpota RZ zuenganatuta, hurrengoa Sagar erreak RZ pentsatuta genuen. Gurean hain garrantzitsu den sagarraren inguruko Beñat Hach Embarek-ek zuzeun bere Lekaioak serieko atal berria hemen.
Irakurleak parean daukan lan sorta honen helburua zera da: batetik, desagertzear den ondare etnografikoa jasotzeko proposamen bat luzatzea eta, bestetik, haren zabalkunderako transmisio-guneak ahalbideratzeko aukera erakargarri bat aurkeztea. Urretxu-Zumarragako Lekaio Kultur Elkarteak horretan dihardu.
Garai batean ia etxe guztietan egiten zen sagardoa, eta etxe guztietan zen gogoko sagarra. Hala ere, ez zen zaintzen zen landarea. Berez, arbola ingurua aitzurtzea eta ongarritzea komenigarria omen da. Horretaz gain, eguzkia maite duen zuhaitza da, baina babesetik beti ere. Sagarrondoak ez du Aizkorri ikusi behar! (hegoaldea, alegia). Hala diote behintzat.
Sagarrondoaren loratzeak ere bazuen eragina ondorengo prozesu guztian. Hala badira horren adierazle diren esaera batzuk:
…
Apiilleko loria, ezpalitz obia.
Maietzeko loria, urria baiño obia
Ekaiñeko loria, batez baiño obia
…
Lorerik preziatuena maiatzekoa zen, hark abiaraziko zuen urte hartako sagardoaren nondik norakoa. Okerrena, berriz, apirilekoa. Gaur egun jada ez dugu garai batean ezagunak ziren sagarren laurdenik ere ezagutzen. Gure herriotan sagar motaren bat gogoko badute, hori Errezil sagarra da. Gordinik, erreta, menbrilo eginda, konpotan… era guztietara ondo geratzen den sagarra. Baina badira beste hainbat horren ezagunak izango ez direnak. Hona hemen inguruan jasotako hainbat izen. Bide batez, inork gai honi buruz informaziorik nahiko balu Sagardoa.eus gunean badu informazio gehiago.
Errezil sagar: sagar txurten-motza. Nahiz eta gazia izan, badu gozotasunetik ere. Oso preziatua da.
Errezil gorri: zuri- horixka, zukuduna eta usain gutxikoa den sagar gazia.
Errege sagar: ipurdi aldea nabarra duen errezilen familiako sagar gazi-geza.
Mokote: bi daude, udazkenekoa eta negukoa. Udazkenekoak ale handiagoa omen du, baina negukoa gozoagoa omen da.
Txalaka: gazi-garratza den sagar urtsua. Sagardogintzan estimatuena omen da.
Motel: indar gutxikoa edo makala dela adierazteko modua. Normalean sagar gezari deitzen zaio horrela.
Urdin: zukuduna eta usain gutxikoa den sagar gazi-gozoa. Estimatua da. Mondrao sagarra ere deitzen zaio honi.
Mahai sagar: eskuz hartutako sagarrak dira. Inongo kolperik ez dutenak, ale politak direnak eta jateko erabiliko direnak; sagardotarako erabiltzen ez den sagarra.
San Juan sagar: San Juan aldera heltzen den sagarra. Goiztiarra, oso ona, baina iraupen gutxikoa.
San Inazio sagar: San Inazio aldera heltzen den sagarra. Oso gozoa omen da, baina honek ere iraupenik ez du.
Aspaldian dut pentsatuta gaurko gaia ekartzea, eta maiz izan dut horretarako aitzakia. Ia beti, ordea, azaltzen zen besteren bat, eta, zast, erditik kendu! Baina gaurkoan ez; izan ere, bi gertaerek, denboran oso hurbilak, egin dute bat.
Lehena orain dela bi aste izan zen. Gure etxean zegoen kanpoko wwoofer bat Bilbora joan eta delicatessen denda horietako batean gazta zati bat erosi zuen; garesti, oso garesti, eta kalitatea… Ez zuela arrakasta izan, alegia. Eroslea bera engainatuta sentitu zen, izen baten atzean abiatu zen itsumustuan eta kale egin zuen.
Bigarrena bihar –gaur– gertatuko da: aurtengo lehen azoka izango dugu, kostaldean. Gure udazkeneko asteburuak hartzen dituen jarduera: azokaz azoka gazta saltzea. Aurreneko azoka beti da berezia lehena delako, elkarri negua kontatzen diogu, etxeko martxa nolakoa izan den… Asteburuak pasa ahala nekeak gero eta pisu gehiago dauka, eta berriak gero eta urriagoak dira; baina azoka guztietatik ekartzen ditugu etxera gutiziaren bat –gurekin batera dauden beste ekoizleena, askotan truke eginez– eta anekdota edo elkarrizketa bitxiren bat.
Bada, bi horiek ekarri naute arratsalde honetan gaztari buruz idaztera, ez gaztagilea naizen aldetik, baizik eta eroslearen aldetik. Saiatuko naiz azaltzen zeri erreparatu beharko geniokeen gazta erosteko orduan, atsekaberik ez izateko mahaiaren bueltan gaudela. Ea asmatzen dudan!
…
GAZTAREN AZALA
Euskal Herrian arruntena den gaztari –gehienetan ardi-gazta– gazta prentsatua deitzen zaio, prentsa baten bidez atera baitzaio gazura. Hego Euskal Herrian gutxi dira azala naturala uzten duten gaztagileak; izan ere, normalean, saldu baino lehen azala garbitzen da ur epelez eta espartzuz edota eskuilaz.
Zenbaitetan, azala errazago garbitzeko, gazta, kamara barruan dagoela, margotu egiten da, lizuna eragozten den sustantzia batez, pigmarizina. Azal hori ezin da jan, eta etiketan azaldu behar du hurrengoak: AZALA EZ JANGARRIA. Edozein kasutan, galdetu.
Lizuna dute azalak, saltzeko orduan, eskuila lehor batez garbitu egin dira, besterik ez. Gauza asko konta nitzake azaleko lizunen inguruan, baina gaurkoa erabat praktikoa izatea nahiko nuke.
Kontserbazioari begira, gaztak gutxiago sufritzen du –tenperatura aldaketak…– lizuna duela. Ideia bat egin dezazun, gogoratu zer mingarria den azala harrotzen zaigula, haragi bizian izatea gorputz atal bat. Horixe egiten dugu gaztari lizuna erauzten diogunean, babesgabe utzi.
…
OSAGAIAK
Esnea
Izan daiteke gordina ala pasteurizatua. Hemen, gehienok, esne gordinez egiten dugu gazta. Pasteurizazio prozesuarekin bakterioak hiltzen dira, arazoak sor ditzakeenak eta gaztagintzarako onuragarriak direnak ere.
Amonio bidez elikatutako landareak intsetizida natural ahalmentsuagoak –
Landareek nitrogenoa behar dute hazteko, eta nekazaritza intentsiboan, nitrogenodun konposatuak eman behar zaizkie landareei, ezinbestean. Ohiko ongarritzeak nitratoan oinarrituak daude eta ingurumen-arazo larriak eragiten ditu; estareko, azaleko eta lur azpiko uren kutsadura eta berotegi-efektuko gasak isurtzea. Izan ere, lurreko mikroorganismoen eraginez, oxido nitrosoa aireratzen dute eta hau berotegi-efektu handiko gas bat da. Arazoari aurre egiteko asmoz, gutxiago kutsatzen duten amonio-oinarria duten ongarriak aztertu dituzte UPV/EHUko eta Nafarroako Unibertsitate Publikoko ikertzaileek.
Nitratoa duten ongarriak izan dira nagusi landereen ongarritzeetan, izan ere amonioa erabiliz gero, landareak gutxiago hazi ohi direlako. Arazo hori arintzeko asmoz, “bestelako ongarritzeak bultzatu nahian dabiltza, adibidez, amonio eta nitrifikazioaren inhibitzaile bidezko ongarritzea. Inhibitzaileen bidez, amonioak lurrean luzeago irautea lortzen da, eta, hala, gutxitu egiten da bai nitratoen lixibiazioa bai nitrogeno-oxidoen emisioa”, azaldu du Daniel Marinok, UPV/EHUko NUMAPS ikerketa-taldeko ikertzaileak.
Irudia: Daniel Moreno UPV/EHU ikertzaileak amonio bidez elikatzen diren landareen propietateak aztertu ditu. Ikertaren emaitzak adierazten du, amonio bidezko elikadurak konposatu intsektiziden eta minbiziaren kontrako konposatuen kontzentrazioa handitzen duela, esaterako, brokoli-landareetan.
Nolanahi ere, nitrogeno-iturri horrek badu berezitasun bat: “Landareentzat toxikoa izan daiteke, eta landareak nitratoarekin baino gutxiago haztea eragin dezake. Landareek nitrogeno-iturri horrekiko duten tolerantzia eta sentikortasuna ikertzen dugu gure ikerketa-taldean”. Gai horretan sakontzeko asmoz, landare-eredu baten, Arabidopsis thalianaren, proteoma aztertzeari ekin zioten. “Arreta inongo proteina zehatzetan jarri gabe, pentsatu genuen landareek ongarritze-mota bakoitzarekin sintetizatutako proteina-multzoen arteko desberdintasunei erreparatzea“, dio Daniel Marinok.
XVIII. mendearen amaieran, gero eta naturalista gehiagok baieztatzen zuten izaki bizidunek badituztela objektu bizigabeetatik garbiki ezberdintzen dituzten bereizgarriak.
Irudia: XX. mendeko 20ko urteetarako, organismo bat osatzen zuena antolaketa konplexu, espezializatu eta hierarkiko bat zen, egiturak eta funtzioak koordinatzen dituena.
Ezaugarri horietako nagusia animaliek zein landareek agertzen zuten barne “antolaketa” izango zen; naturalistak “organismoak” esaten hasi zitzaizkien. Izendapen horrek naturaren hiru erreinutako ohiko banaketa berregituratzen du eta egun dirauen banaketa azpimarratzen du: bizirik dagoenaren eta bizirik ez dagoenaren artean.
1800 urtearen inguruan, naturalista batzuek ―Georges Cuvier besteak beste― “antolaketa” organoen barne-kokapen gisa ikusten zuten, ezinbestekotzat jotzen zena bizitzaren oinarrizko ezaugarriak agertzeko. Cuvierren ustez, animalien eta landareen anatomia konparatzaileak agerian ipintzen zuen bazeudela atalen elkarrekiko mendekotasuna gidatzen zuten arau batzuk. Arau horiek fisika-zientzietan agertzen zirenak bezain zehatzak ziren.
Arau horiek berebiziko eragina izan zuten Cuvierren programa baino askoz haratago. “Ezaugarrien mendekotasunaren” legeak, adibidez, baieztatzen zuen landare edo animalia baten organo nagusietan ikusitako berezitasunek ahalbidetzen zietela anatomistei organismo osoaren egitura aurreikustea; soilik karaktere batzuk lotu ahal zitzaizkien organo nagusi jakin batzuei, bizitza posible egiteko nahitaezkoa den “atalen korrelazioa” bermatzeko.
Euskara sustatzeagatik saritua izan da Geuria Merkatua –
Zorionak Pagotxatarron partetik! segi fin!!
…
Bilboko 1goak XII. Merkataritzasarietarako izendapena jaso genuela eta, gure poza agertu eta laguntza eskatu genizuen orain gutxi, gure alde egin zenezaten.
Hara non guzti-guztion laguntzarekin, sarituak izan garen, zer eta Euskara Sustatzeko Konpromisoa atalean; hau gozamena.
Eskerrik asko gure alde egin duzuenoi. Orain arte bezala jarraituko dugu lanean, euskaraz!
Sari banaketa atzo iluntzean ospatu zen, bilbaoDendak elkarteak Bizkaia Frontoi ederrean atondu zuen Merkataritza Sariak XII. Galan.
ZuZeu-ko irakurle batzuk bilbotarrak dira, baina beste piloa kanpokoak. Baina ziurrenik Bilbora noiz edo noiz hurbilduko dira. Bilbo oso erdalduna dela argi dago, baina kopuru absolutu aldetik, munduan euskaldun gehien dituen hiria da. Berez, euskaldun asko daude, agerian agertzen ez badira ere. Denda batera joaten bazara, orduan, ze probabilitate duzu euskaraz artatua izateko? Dendaren eta, batez ere, langilearen arabera, asko aldatzen da. Hori bai, gazteak badira, aukera hori asko handitzen da.
Artikulu honetan Bilbon dauden denda euskaldunetariko batzuk aztertuko ditut. Zonaldeak kontuan hartuz, inolako zalantzarik gabe esan daiteke Alde Zaharra (Zazpi Kaleak) dela giro euskaldunena duena. Hortaz, denda euskaldun ugari bertan dituzu. Ondoren, Deustu (Luzarra kalea) eta Santutxu aipa litezke.
Hurrengo dendetan, %100 duzu ziurtatua euskaraz arreta jasotzea:
…
Elkar liburudendak (Iparragirre eta Alde Zaharrekoa. Poza kalean badute beste bat, baina hor, langileren batek ez du egiten).
Geuria Merkatua: EHn sortutako elikagaiak saltzen dira, besteak beste, esnekiak, haragia, barazkiak, izozkiak, ogia…
Zergatik: arropa denda, neska edo emakumeei zuzendua.
Gili-gili: arropa denda, neska edo emakumeei zuzendua.
Errekamendi (2 denda Bilbon): mendi eta kirol arropan espezializatuak daude.
Skunfunk: arreta ematen duten 4 langileetatik 2k ez dakite ondo. Baina saltzaile batek ziurtatu du dendan “beti dago norbait badakiena”.
Usubiaga Okindegia (Amezaga kalea).
Dendaz denda joan naiz, dendariei ZuZeu zer den azaltzen eta artikulua egiten ari nintzela azalduz. Argazki honetan, Usubiaga Okindegiko Izaskun okina.
…
Ni bilbotarra naiz. Artikulu hau egiteko, zerrendako denden langile batzuekin elkarrizketa egin dut, euren iritzi eta kezkak ezagutze aldera:
XIRIMIRIjostailu denda
Senarra eta emazteak lan egiten dute. Emazteak ez daki ondo, baina normalean senarrak ematen die arreta bezeroei. 6 urte daramate. Amazon ez du begi onez ikusten eta internet-en gutxi saltzen dute euren dendan. Webgunea oraindik ez dute euskaraz.
…
GEURIA MERKATUA (Unamuno plaza)
Hasieratik EHko produktuak saldu eta euskaraz arreta eman nahi zutela argi ikusi zuten. Turista asko joaten zaizkie, baina auzoko erosleak dira gehienak eta haiek ezagutzen dituzte, batez ere ogia edo esne freskoa erosten dutenak. Euskarako ikasleren bat ere hurbiltzen da eta gustatzen zaio dendariekin hitz egitea. Haien espezialitatea Mahala markako esnekiak eta produktuak dira, komentatu du Garazi saltzaileak.
Zein goxoak diren ondo frijitutako patata hori-arre kurruskariek, eta zein txarrak diren olio hotzetan frijitutako patata bigun koipetsuak! Bada, tamalez, lehenengoek akrilamida kontzentrazio altuagoa dute, minbizi-sortzaile frogatua den substantzia.
…
Hedabideetan akrilamida pil-pilean dago egunotan; izan ere, apirilaren 11n elikagaien akrilamida edukia kontrolatzea helburu duen Europar Batasuneko araudiaindarrean sartu zen. Albistea horixe izan behar zen, alegia, toxikoa den konposatu bat kontrolatzeko araudi berri bat indarrean sartu dela, baina, akrilamidaren toxikotasuna ez da albiste. Hortaz, ezer berririk ez dago udaberriko eguzkiaren azpian, baina, momentu aproposa da akrilamidari buruz hitz egiteko eta akrilamidak kezkatu behar gaituen hausnartzeko.
Patata frijituek akrilamida konposatu minbizi-sortzailea dute. (Arg: 31images. Iturria: pixabay.com)
Lehenik eta behin, esan behar da indarrean jarri berri den Europar Batasuneko araudiak ez dituela gehienezko mugak ezartzen, erreferentziako mailak gomendatu baizik. Izan ere, ezinezkoa -edo ia ezinezkoa- da akrilamida guztiz kentzea elikagaietatik eta, bestalde, akrilamida prozesaketa unean bertan eratzen denez, zaila da akrilamida kontzentrazioa kontrolatzea. Alabaina, araudiak akrilamida kontzentrazioa murrizteko gomendioak ematen ditu eta patata frijituak, ogia, gosarirako zerealak, kafea, gailetak eta opilak dira ikusmiran dauden elikagaietako batzuk. Oraingoz ez gara iritsi Kaliforniako arauen kasura: kafea saltzen duten saltokiek akrilamida minbizi eragilea dela ohartarazi beharko dute
Zer da akrilamida eta nola iritsi da patata frijituetara?
Akrilamida C3H5NO formula duen konposatua da eta almidoia duten eta beroketa prozesuak jasan dituzten elikagaietan aurki daiteke. Oro har, 120 ºC-tik gorako tenperaturan berotu behar dira jakiak -frijitu, egosi edo erre ondoren, adibidez-. Industria aplikazioak ere baditu eta akrilamida poliakrilamidazko kopolimeroak egiteko erabiltzen da, esaterako. Toxikotasunari dagokionez, ezaguna da akrilamidak minbizia eragin dezakeela. MOE Mundiko Osasun Erakundearen menpekoa den IARC Minbizia Ikertzeko Nazioarteko Agentziaren arabera, arriskuaren eskalaren 2A mailan dago akrilamida, alegia, gizakiontzat minbizi-sortzaile probablea da eta animalietan frogatuta dago minbizia eragin dezakeela.
Etxean patatak frijitzen direnean Maillard erreakzioen kausaz eratzen da akrilamida. Maillard erreakzioak erreakzio-multzo izugarria dira, elikagaien arretze-prozesuetan gertatzen direnak. Louis Camille Maillard kimikari eta fisikari frantziarrak ikertu zituen lehen aldiz, 1912an, eta hortik erreakzio-multzoaren izena. Aminoazidoak eta azukreak -horien artean, almidoia- dira akrilamidaren aitzindariak, eta arretzearekin batera areagotzen da akrilamida edukia. Zenbat eta tenperatura altuagoan eta zenbat eta denbora luzeagoan berotu, orduan eta akrilamida gehiago metatzen da. Hala ere, Maillard erreakzioek ez dute arretzean bakarrik eragiten; izan ere, jakien zaporean eta usainean ere funtsezko garrantzia dute. Akrilamida kontzentraziorik altuenak lortzeko, azukreen eta asparagina aminoazidoaren arteko Maillard erreakzioa gertatu behar da eta 160 ºC – 180 ºC artean mantendu behar dira elikagaiak. Patataren kasuan, hain justu, hori da normalean erabiltzen den frijitze tenperatura eta, gainera, patatak duen aminoazidorik ugariena asparagina da. Horregatik, patata frijituak dira akrilamidaren toxikotasunagatik ikusmiran gehien jarri diren jakiak.
Bada Tolosaldeko garapen ekonomiko, sozial eta ingurugirokoa sustatzeko modu bat: Jan Tolosaldea. «Eskualdeko garapena sustatzeko modurik zuzenena da. Kontsumitzailea eta ekoizlea daude mutur bietan, baina tartean dauden eragile edo aktore guztiak ere barnebiltzen ditu; banaketa, komertzioa, ostalaritza…», esan du Tolomendiko Iker Karrerak.
Jan Tolosaldea egitasmoa beraz, eskualde mailako estrategia ireki bat da, non elikadura sistema osatzen duten eragile guztiak hartzen diren kontuan. 2017ko udazkenean jarri zuen lehen mugarria; Jan Tolosaldeak eta Nirea Konpromisoak bat egin zuten Tolosaldean, eskualdeko 13 udalerriren atxikimenduarekin. «Udal horiek jarrera bat erakutsi dute eta konpromiso bat hartu dute ekimena aurrera eraman eta sustatzeko, bai ekintza orokorrei dagokienez eta baita ekintza zehatzekin ere», gaineratu du.
Jan Tolosaldeak «elikadura ona» du oinarri. «Elikadura ona kontzeptuan guk ulertzen duguna da elikadura ona izateko ez dela bakarrik zaporetsua edo jateko ona izan behar, harago joan behar da. Ekoizpen modu egokien bidez ekoiztua izango da; lanean ari direnen duintasuna mantenduko duena; aspektu sozial, ekonomiko, kultural eta ingurumenarena kontuan hartuko dituena; 0 Kilometroa kontzeptuari lotuta egongo dena…», esan du Karrerak. Elikadura sistema jasangarria eta iraunkorra helburu duen egitasmo partekatua da, eta eskualdeko garapenean eragiteko modurik zuzenena da.
Eskualdea sustatzea
«Segun eta zer jaten den eta jaten den hori nola ekoizten den, bertakoa sustatuz, eskualdea sustatzen ari gara. Eskualdeko garapen ekonomiko, sozial eta inguruarekikoa sustatzeko modurik zuzenena eskualdeko produktuak kontsumitzea da. Bertakoa kontsumitzeak esanahi asko ditu. Gu lehen sektorean zentratzen gara, baina beste sektoreetara ere eramangarria da diskurtsoa ekonomia zirkularraren barruan», esan du Karrerak.
Gure historiaren, gure kulturaren, gure produktuen eta gure gastronomiaren arteko harreman zoragarria irudikatzen dituen bisitak: bost zentzumenen bidezko ibilbidea eta gure historiaren produktu garrantzitsuenetako batzuen dastaketa.
Azken aukerak pil-pilean historia dastatzeko, ‘San Telmo pil-pilean’ euskal gastronomiaren historia ezagutzeko eta dastatzeko azken bisitak euskaraz azaroaren 9,17 eta 23an, eta Pagotxatarron partetik gomendio zintzoa aukerarik baduzu, geuk izugarri gozatu genuen eta…
Bost zentzumenetan zeharreko ibilbidea eta amaitzeko, Bokadon, gure historiaren produktu garrantzitsuenetako batzuren dastaketa. Euskal kultura Euskal Herriko mahaietan jaten diren plateretan ere badago, alegia, bertako sukaldeetan egiten diren plateretan. Horregatik, gure kultura gastronomikoa definitu duten hamar mugarriren berri izatera animatu nahi zaitugu. Gure gastronomian zehar ibilbidea egingo dugu, Erromatar Inperioaren eraginarekin hasi eta 80ko hamarkadan sortu zen euskal sukaldaritza berriarekin buka. Gaztaren usaina, gozoki eta likoreak, gatzaren testura, Jarana auzoan deskarga-garaian sortzen zen zalaparta, eta Altzoko handiaren dietaren aparteko irudia; amaitzeko, gure historian nabarmendu diren zaporeetan murgilduko gaituen dastaketa.
Irakurleak parean daukan lan sorta honen helburua zera da: batetik, desagertzear den ondare etnografikoa jasotzeko proposamen bat luzatzea eta, bestetik, haren zabalkunderako transmisio-guneak ahalbideratzeko aukera erakargarri bat aurkeztea. Urretxu-Zumarragako Lekaio Kultur Elkarteak horretan dihardu.
Garai batean oso preziatua zen landare hau, etxea eta ingurua janzteaz gain, hiru edo lau hilabeterako jana ematen zuelako. Gosete garaietan (negu gorriak eta gerra beltzak) bati baino gehiagori bizia salbatu zion gaztainak.
Gaztainondoa 500 metrotik gora hazten da, eta eguteran agertzen den arren, leku ospelak ditu gustuko. Hezetasuna maite du eta gaztaina-egurrak oso ondo eusten dio eguraldi bustiari. Horrez gain, ez omen du pipiak jotzen; hori dela eta, primerako egur mota da eraikuntzarako. Hori guztia hala izan dadin, neguko ilbeheran bota beharreko zuhaitza da.
Basapiztiek ere gaztaina gogoko dutenez, eta hainbat ale beste hainbat lekutan gordetzen dituztenez, bere kasa jaiotzen den landarea da. Hala ere, txertatzen dena ere bada; landare bateko mentua beste bati erantsi eta handik hazitako landarea, hain zuzen.
Egutera: eguzkiak bete-betean jotzen duen aldea.
Laiotz: eguzkiak egun osoan jotzen ez duen lur-eremua. (sin.) Ospel.
Gaztainadi: gaztaiñaiya. Gaztainondoz betetako lur saila.
Hosto luze: ostro-luzia. Gaztaina hosto luzeko landarea da. Horren arabera ilbeheran botatzeko landareen artean kokatuko genuke.
Trongo: zuhaitzaren enborra.
Gerri: enbor bihotzaren eta gizenaren artean dagoen egur partea. giarrea
Gizen: enborraren azal azpiko egur geruza biguna.
Txertatu: landare baten adarrean ustez mota hobe baten adartxoa itsastea, haren orpotik fruitu hobeak eman ditzan.
Mentu: mendu. Txertatzeko erabiltzen den muskil edo adabakia.
Kipula: gaztaina zuhaitzari ipurdian egin ohi zaion hutsuneari deitzen zaio. Gaztainak, urteen poderioz barrutik hustu egiten dira, eta hutsune horri deitzen zaio horrela.
Gaztaina-ipurdi: zuhaitzaren azpialdea
“Kipulia” dela eta ez dela, bada gaztaina- ipurdi batean geratzen den ipuin labur bat. Ikaragarrizko eguraldi txarra ari zuen batean, azkonar bat kipula batean sartu zen, euritik eta kazkabarretik babesteko. Halakoren batean triku bat iritsi zen gaztaina-zulo parera, eta azkonarrari eskatu zion lekutxoren bat uzteko. Azkonarrak, asmo onez, baietz erantzun zion; baita berehala damutu ere, trikuaren arantzak ziztaka hasi zitzaizkionean. Azkenean, azkonarrak alde egin behar izan zuen bere babeslekutik.
Hala eta guztiz ere, ez pentsa azkonarrak bizitza errealean halako koitaduak direnik…
Gaur egun geroz eta gaztainondo gutxiago daude, ihartu egin dira, eta zahar batzuk diotenez, gure maldizioek lehortu dituzte.
…
Egurra
Atal honetan gaztainaren egurraren erabilera aztertuko da. Hiru azpi ataletan banatu dugu: etxegintza, etxearen inguruari dagokiona eta tresneriari dagokiona. Bada esaera bat horri guztiari erreferentzia egiten diona; garai ona gaztaina loratzeko: Madalenatan bero, hagatan gero.
Eraikuntza
Garai bateko baserriak eta bordak egiteko materialik gogokoena zen gaztaina-egurra haritzarekin batera. Erraz lantzeko egurra da eta, goian aipatu bezala, hezetasunari ondo eusten diona.
Gai: gaia, materiala. Honakoan gaztaina-egurra izango litzateke.
Gaillur: etxearen egituraren gainaldeari deitzen zaio.
Teila: talla. Eraikuntzei estaldura emateko erabiltzen den buztin egosizko pieza.
Lata: teilatuaren azpian josten den ohol multzoari deitzen zaio.
Kapirio: gailurretik habeetara jartzen diren egur sendoak.
Jinbel: zutikoaren sekzioa handitzeko, frontalak hobeto asenta daitezen zutikoen gainean jartzen den osagaia.
Frontal: etxe barruan hormatik hormara edo postetik postera doazen habeak.
Beso: frontalak eutsi beharreko karga eusten laguntzeko jartzen den egurra.
Habe: eraikuntza zein egitura bati eusteko zutik jartzen den pieza.
Kuartoi: zoruko oholak josi aurretik, frontalen artean jartzen diren egurrak.
Ziri: arrakala egiteko edo zulo bat estaltzeko balio duen zurezko zein metalezko mutur zorrotza. Eraikuntza zaharretako egiturak ziriz josita daude, iltzeak beranduagokoak dira.
Tijera: gailur-egurra eta goi-hagak eusteko erabiltzen den triangelu formako egitura.
“…erdikoak etzaukik pixurik, erdin goitti beera daonak…erdin dauka…egur onek tirori euste ziok…erdin ikusten dek zea bat, txori bat, txoriya esate zaiok…ori zulon tzeok, orrek goi ori onen gaiñen balin baleuke, malo! Ezto funtzionatzen tijerak, orrek eon bear dik marjenakin eon bear dik. Txoriya ola zeok, paren eoteko…”
Txori: tijera postetik tijera-zapatara dagoen zatiari deitzen zaio.
Suelo-ohol: gaztainarekin egindako etxebizitzetako zoruak.
Izkina bizi ipini: eskiña bizi. Zerra enborraren ertzera eramatea.
Kuartonera: kuartoiek osatzen duten egitura.
Oker une: okerruna. Zuhaitzaren adarrak zuzen izateari uzten dion puntua.
Adabegi: enborrari adarrak ateratzen zaizkion unea.
Pitzatu: irekidura edo zartadura egitea.
Ostrokua: etxe bateko teilatua bukatzean puntan jartzen den erramuari deitzen zaio. Erramua jarri ondoren bazkaria, edo zenbaiten esanetan tranpalada egiten zen. Dirudienez, istripurik gabeko lanaren ondorio izan ohi zen.
Zurrun: teilatupea aprobetxatzeko gunea; adarrekin egiten zen.
Kaballo: etxearen zurajeak dituen egur okerrak.
Etxea
Egituraz gain, etxea bera eta ingurua janzteko ere erabiltzen zen gaztaina-egurra. Oso preziatua da altzarigintzarako, baina baita hainbat gauzetarako ere.
Hesola: itxiturak egiteko erabiltzen den ohola.
“…gaztaiña-adarrak…gaztaiñek e paok bezelaxe aarrak azte atuk, ta adar aek moztu, ta aundi badia pitzau; gaztaiñen gerriikin e bai! Gerriikiñ e pitzau, da zatika-zatika esolak etaatzen datuk… ariya billau in ber txakok egurrai! Bestela ba asko alperrik galtzen dek, ta ariya artzen badiok ba, askotan zuzen trak! Pitzatzen dek!… Erreta beztuta ipiñi ezkio, denpora geiyon irauten dik. Pixka-pixkat azala erre in bear txakok! Beztu baiño zeoze geitxo…” “… eta geo beiñ erretakon zutik esola ori, eta ba bestei ikutu gabe…”
Hari: egurraren zuntza. Hori zerran etenez gero, ohol horrek ez du behar bezainbeste iraungo.
Urkilla: hesiak egiteko erabiltzen den iltzea. Bi punta izaten ditu eta bururik ez.
(artikuluari sarean erantsitako pieza)Brian Currinek, urteotako ibileran, bazkari berezi bat egin zuen behin Ormaiztegin, 2012ko apirilaren 22an. Nazioen Munduak aurreko egunean Gazta zati bat dokumentala aurkeztu zuen Donostian, Giza Eskubideen Zinemaldian, Jon Maiak egindakoa, eta Paul Rios Lokarriko koordinatzaile ohiak dio haien insistentziaren ondorioz lortu zela Currin ekartzea aurkezpenera. Alabarekin etorri zen. Hurrengo egunean, igandearekin, Olaberriako gaztategi batera eraman zuten —Xanti Etxezarretaren gaztategira—, eta handik Ormaiztegira, Kukojatetxera. Igandez itxita izan ohi da, baina Iker Markinez jabeak zabaldu egin zuen okasiorako —kuadrilakoa du Angel Oiarbide, eta…—. Han ziren Rios edota Eskoziako ordezkari batzuk ere; 12-15 lagun denera. “Currini goizean bildutako zizak erakutsi zizkion nagusiak, baita eguneko tomateak ere”, oroitzen da Oiarbide Nazioen Munduko kide ohi eta Gure Esku Dago-ko eleduna. “Harrituta geratu zen. Horiek eta beste gutizi batzuk bazkaldu genituen”. Postre garaian, Currinek Maiari: gaia eta doinua jarriko zizkiola bertso bat botatzeko. Doinua: The Beatlesen bat. Gaia: politikoa. Bota zuen Maiak. Nazioen Mundua egin zen Currinen bidaiaren eta egonaldiaren kargu. Oiarbide: ”Geure inozentzian, ekartzera ausartu ginen, eta lortu genuen. Txikitik ere gauza asko egin daitezke. Guretzat oso garrantzitsua izan zen”.
Lehen argazkian, Jon Maia, Brian Currin, Juantxo Sardon eta Dani Oiarbide, 2012ko apirilaren 22an, Ormaiztegin, Kuko jatetexean. Bigarrenean, Iker Markinez sukaldariarekin Currin, orduan.
Mendeetan zehar gure kulturari loturiko ondare etnografikoaren zati handi batek baserrietan gordeta, zokoratuta iraun du, eta zenbait etxetan hala dirau oraindik ere. Hainbat herritan etnografia-museoetan jaso dute ondare hori guztia. Bilduma horien sorrera herri-ekimenean oinarritutako jardueren emaitza izan da. Dena dela, gaur egungo gizarteak interesgarritzat dituen arren, museo horiek oso bisitari gutxi izan ohi dute.
Beste hainbat herritan, aldiz, zenbait tratulariren esku geratu da material hori guztia; eta, beste askotan, zoritxarrez, suak erre du. Irakurleak parean daukan lan honen helburua zera da: batetik, desagertzear den ondare etnografikoa jasotzeko proposamen bat luzatzea eta, bestetik, haren zabalkunderako transmisio-guneak ahalbideratzeko aukera erakargarri bat aurkeztea. Urretxu-Zumarragako Lekaio Kultur Elkarteak horretan dihardu.
Badira berrogeita hamar bat urte Kantauri isurialdean ia garirik egiten ez dela. Beraz, bertako hainbat belaunaldik ez du lanketa honen inolako berririk. Aparteko garrantzia zuen gariak garai bateko bizimoduan. Lanketa horren atzean urte guztirako ogia zegoen jokoan, eta zenbait herritarrek dioen moduan, horrek sakratu bihurtzen zuen landare hau.
Azaroan hasten ziren gari-kontuak. Domusantu-egunetik San Martinak arteko egun-tarte horietan ereiten zen. Garai batean, ereiten hasi aurretik, lurra laiatu egiten zen. Gerora etorri ziren goldeak, eta, are beranduago, makinak.
Artoarekin txandan egiten zen: urte batean artoa ereindako sailean, hurregoan han egingo zen garia, eta alderantziz. Horretaz gain, gari-soroa aprobetxatze adera, sail-ertzetan baba beltza ere ereiten zuten.
Abendurako edo urtarrilerako erne ondoren, soroan egoten zen harik eta, martxo aldera, alperra pasatzen zitzaion arte. Martxotik maiatzera arte ez zuen aparteko lanik izaten. Maiatzean burutu egiten zen, eta orduan oloa eta garia bereiztu egiten ziren. Hala dio esaerak ere: Txikiya banaiz, haundiya banaiz, maiatzean burutuko naiz.
Hiztegia
Nabarra: Ondoren laiatuko den lur-eremua ebakitzeko erabiltzen zen labana moduko burnia. Nabarra erabiliz zohia markatzen zen.
Laia: Laiya. Lurrari buelta emateko tresna.
“Ori, ara! Eitten tzan aurrena goldetu eo laittu, lurra jiatu. Eta genealen laiyakin. Sei o zazpi gizon jarri laiyan, da… bestek atzetik atxurrakin, emakumek, eta berdindu… ta zazpi laun eo igual aitzen giñan… Ola jo! Batea! Bi lai izaten tzian ta dana batea, ra! Balantzan eiñ eta ausi itten tzan ura, ta atzea tiratzen tzan ta…ola. Laiya eittea dotoria da, baina beira eoteko e!”
Golde:goldia. Ildoak eginez lurrak lantzeko balio duen nekazaritzako tresna. Bi erabiltzen ziren: goldea eta goldatxikiya. Sailaren arabera bata edo bestea erabiltzen zen: leku aldapatsuetan golde txikia erabiltzen zen, bestela, handia.
Azal apain utzi: Zenbaitetan lurra goldetu gabe ere egiten zen lan. Kasu horietan azal apain egitenzela esaten zen. Harea pasatuz harrotzen zen lurra.
Zohi: Zoiya. Sin. Zotala. Laia erabiliz ateratzen den lur-zatia.
…pusketa aundiya artzen da bi laiyan erdiñ eta geo besten gañea ola filan danak juteko…Ortako iziten tzan nabarra iziten tzan, burni bat, kutxilloa bezelako burni bat, aekin zoiak ebaitzen tzittuen, sei o zazpi launeko sailla, zoia deitzen zitzaion…
Berdindu: aitzurrarekin zohiak (lur-puskak) xehatzeari deitzen zaio.
Goiz gari: goiz gariya. Gari-mota
Burumotz: Gari-mota.
Bizardun: Gari-mota
Zikirio: Zekalea. Garai batean lur berrietan egiten zen landarea. Gose-urteetan ogia egiteko erabiltzen zen.
Erein: Hazia botatzeari deitzen zaio. Garia purran ereiten zen, hau da, eskua-bete hartu eta sorora botaz.
Zuin: zuiña. Soroan ereindako eremuak markatzeko erabiltzen diren hosto edo adarrak.
…Botatzen tzan eskuukiñ, markauta ipintzen tzan eta ba ola emendik orraako distantzi bat, eta geo ba markatzeko ibiltzen tzian zotzak, ostok…
Alperrare: Goldatutako lurrak xehatzeko erabiltzen den tresna.
Estali: Alperrarea erabiliz landatutako alea tapatu egiten zen, estali.
Jorrai: jorraiya. Belar txarrak kentzeko erabiltzen den aitzur txikia.
Jorratu: Ereinda dauden soroetatik aitzurka belar txarrak kentzea.
Katamalo: sin. Txorimalo. Txoriak izutzeko eta soroetatik aldentzeko erabiltzen zen pertsonaren itxurako panpina.
…bueno ba zeak ipini, katamalok eta zeak, besteik etzeon itteik eta… Pertsonan erropak, lenengo bedarrez bete erropak, eta gero ipini abrigu bat, eta sonbrero bat eta ola…
Burutu: gariak burua ateratzeari deitzen zaio. Garai horretan bereizten da zein den garia eta zein oloa; ordura arte ez baitago jakiterik.
olo: olua. Gari-artean sortzen den landarea.
Oloak eta gariak San Juan inguruan banatzen ziren. Lan hori egin ondoren, bilketa baino ez zen geratzen. Santiago egunaren bueltan geratzen zen hori, uztailaren bukaera aldera.
Giro beroa behar zuen gariak. Ebakitze- eta jotze-lanak eguzki berotan egin behar ziren, bestela ez zuen-eta alerik jaulkiko. Hezetasunak ez dio aleari erortzen uzten. Hori dela eta, garia ebaki, metatu eta jo egiten zen oso egun gutxiren buruan. Lanketa hori guztia auzolanean egiten zen. Hau da, baserri bakoitzak besteari laguntzen zion.
Hagindun igitai: iittaiya. Landareak ebakitzeko balio duen aho makurrezko tresna girtenduna. Altzairuzkoa zen eta segaittaiak ez bezala hortzak zituen. Askoz ere azkarrago apurtzen zen harriren bat harrapatuz gero.
Sega: Laboreak eta belarra hondo-hondotik ebakitzeko erabiltzen den lanabesa, bi eskutoki dituen kirten luze eta zuzen batez eta horrek muturrean duen burdinazko xafla luze eta okertu batez osatua
Eskuare: Nekazariaren lanabesa, kasu honetan segari gehitzen zaiona, garia mozterakoan etzanda uzten zuena.
Azao: Ebakitako gariarekin eta kideko landareekin giten den sorta.
Etxagi: Etxagiya. Azaoa lotzeko erabiltzen zen gariz egidako lazoa.
Ziri: Azaoak egiteko erabiltzen zen egurrezko tresna.
Mutxur: mutxurra. Zortzi-bat azao pilatuz egiten den egitura.
Meta: Azaoak pilatuz egiten den egitura. Ondo orraztuta utzi behar zen garia ez bustitzeko. Etxetik gertu egiten zen, giro beroa etortzearekin bat zabaldu eta garia jotzeko.
Galtzu: galtzua. Garia jaso ondorengo hondarrei deitzen zaie: alea, buruak, zuztarrak…
Auka-ilara: aukaillaria. Galtzua harea erabiliz pasatzen zen. Hareak gari-hondar haiekin pilak egiten zituen. Horiek dira auka-ilarak. Bukatzean, su ematen zitzaien hondar horiei.
Eguzkitu: euskittu. Eguzkitan berotzea.
Jo: garia losan jo egiten zen, burutik alea aska zedin.
Jaulki: galburutik alea askatzeari deitzen zaio.
Txankete-harri: Garioa jotzeko losa. Harri zapalak izaten ziren, bertan garia jotzeko.
… Arri zabal batzuk ipintzen tzian egur batzun kontran eta an kixkar-kixkar, bero-bero itten tzan garaiyan, dinbi-danba dinbi-danba dana jotzen tzan…
Matxaka: Garia jotzeko sortu zen makina.
Trilladora: Garia jotzeko sortu zen makina.
Lasto: gariari burua kentzean geratzen den landare-zatia. Ganadutarako erabiltzen zen.
Garia garbitzeko makina: dornu. Jotako gari-alea garbitzeko erabiltzen zen tramankulua. Haizea erabiltzen zuen gari-alea garbitzeko.
Auka: aokia. Gariak alea estaltzeko izaten duten lastoa.
Arka: gari-alea gordetzeko erabiltzen ziren kutxa handiak.
…garbittu eitten tzan makina horrekin, alia batea eta aokia esate giñon, uzten tzoan zea, zikiña, eta aura beste aldea garbittu eitten tzon. Eta gero, garbitzen gendunen, gariya artzen gendunen, ba arka aundi bat, kutxa aundi bat eotentzan, eta dana ara botatzen gendun…
Azkenik, kutxatan gordetako garia zakuetan sartu eta errotara eramaten zen. Astoa erabiltzen zen lan horretarako, eta normalean, etxeko txikienak ere joan ohi ziren; astoak ederki ezagutzen du-eta etxerako bidea.
Aldaparo: erreketako ura jasotzeko erabiltzen den ur-biltegia. Ur horrek mugituko du ondoren errota.
Jakia: Errota-harria pikatzeko erabiltzen den mailua.
Bujarda: Harria lantzeko, eta kasu honetan, lazteko erabiltzen den mailua.
Pikatu: Errota-harriek dituzten arrastoak nabarmentzeari deitzen zaio, baita harriaren azala lazteari ere.
Ganbara: Errotaren zatia. Arto-alea edo gari-alea bertara botatzen da.
Katilu: (Errotaren zatia) ganbararen azpian dagoen ontzia, alea neurrian botatzeko balio duena.
Usillo: (Errotaren zatia) Garbaratik katilura bitartean dagoen tresna, horrekin ale gehiago edo gutxiago pasatzen utziko du errotariak.
Dosian dago pozoia. Askotan errepikatzen den lema da eta ahaztu behar ez duguna. Izan ere, sarritan elikagai batek duen substantzia jakin bakar batean oinarrituta, eta haren kontzentrazioari erreparatu gabe, elikagai bat toxikoa dela entzuten da. Jakina, hori ez da horrela izaten eta elikagaiak osasunarentzat duen eragin osoa aztertu behar da. Bai onerako, eta baita txarrerako ere.
Konposatu osasungarri baten kantitate txiki batek ez du elikagai bat osasungarria bihurtzen -esaterako, ardoa ez da osasungarria antioxidatzaileak dituelako- eta, alderantziz, konposatu kaltegarri baten kantitate txiki batek ez du elikagai bat kaltegarria bihurtzen. Kontuan izan behar ditugu elikagaiak dituen osagai guztiak -osasungarriak eta kaltegarriak-, haien kontzentrazioak -asko edo gutxi dagoen- eta haien kalteak eta onurak. Horren adibide gisara, barazkien nitratoen kasua adibide bikaina da.
Barazkiek, nagusiki hosto berdekoek, nitratoak dituzte. (Arg: silviarita – Iturria: pixabay.com)
Potasio nitratoa, KNO3, eta sodio nitratoa, NaNO3, aspalditik ezagutzen diren substantziak dira eta erabilpen ugari dituzte, esate baterako, lehergaiak egiteko erabiltzen dira, ongarri moduan eta kontserbagarri bezala. Haragiak tratatzeko ere erabiltzen dira nitratoak eta, oro har, esan daiteke ez direla toxikoak -alegia, toxikotasun baxua dutela erabilpen arruntea-. Nitratoak ongarri moduan erabiltzen direnez, barazkietara iritsi daitezke, baina, hala ere, nitratoak barazkietan daude naturalki. Nagusiki hosto berdeak dituzten barazkietan daude, adibidez, letxuga eta espinaka. Hortaz, gizakiaren esku-hartzerik gabe ere, barazkiek nitratoak dituzte berez. Dena den, nitratoak ez dira bereziki toxikoak eta, neurrian, ez lukete arazorik ekarriko. Alabaina, nitratoen toxikotasunaren oinarria honetan datza: irentsi eta gero, gorputzeko metabolismoaren ondorioz nitratoak erreduzitu egiten dira eta nitrito bihurtzen dira. Gutxi gorabehera, elikaduraren bidez hartzen ditugun nitratoen %5 nitritotan bilakatzen dira hesteetan.
“Balizko errotan, irinik ez”, dio esaera zaharrak. Aurreko atalean artoa izan genuen hizpide, eta artotik irina atera nahi bada, baleko eta ez balizko errota da behar dena. Horregatik bisitatu zuten Lekaio Kultur Elkarteko adiskideek, duela zenbait urte, Gabiriko (Goierri, Gipuzkoa) Igeribar baserriko errota.
Lekaiokoek erakusketa bat antolatzen zuten urtean behin Urretxun; baina egun bakarreko agerraldi haren atzean urte osoko lana zegoen. Urte batean artoa erein zuten eta bere inguruko lanketa sakona egin. Berez, errota artoaren atalean sartu beharko litzateke, baina baditu aski mami, hiztegi eta jira-bira sarrera bat egiteko.
Atal honetan, bereziki, errotaren inguruko hiztegian eta Igeribar baserriko grabazioan zentratuko gara, Joxe Kruz Baztarrikaren azalpenak entzunez.
Etxean gordetako garia eta artoa zakuetan sartu eta errotara eramaten zen. Astoa erabiltzen zen lan horretarako, eta normalean, etxeko txikienak ere joan ohi ziren; astoak ederki ezagutzen du eta etxerako bidea.
Aldaparo: erreketako ura jasotzeko erabiltzen den ur-biltegia. Ur horrek mugituko du ondoren errota.
Jakia: Errota-harria pikatzeko erabiltzen den mailua.
Bujarda: Harria lantzeko, eta kasu honetan, lazteko erabiltzen den mailua.
Pikatu: Errota-harriek dituzten arrastoak nabarmentzeari deitzen zaio, baita harriaren azala lazteari ere.
Ganbara: Errotaren zatia. Arto-alea edo gari-alea bertara botatzen da.
Katilu: (Errotaren zatia) ganbararen azpian dagoen ontzia, alea neurrian botatzeko balio duena.
Usillo: (Errotaren zatia) Garbaratik katilura bitartean dagoen tresna, horrekin ale gehiago edo gutxiago pasatzen utziko du errotariak.
Tranka: (Errotaren zatia) errota-harrian den egur batek jo eta katilutik alea botarazten duen gailua.
Musagea: (Errotaren zatia) errotaren ardatza eta harria lotzeko erabiltzen den tresna.
Ardatza: (Errotaren zatia) errota-harria giraka jartzen duen tresna.
Sestran ipini: Errotako bi harriak neurri berberan nibelatzeari deitzen zaio. Hala behar dute harriek: neurri berean eta elkar ukitu gabe, bestela, harria xehatuko luke errotak. Zenbat eta harriak hurbilago izan, orduan eta irin finagoa egiten zen. Hor nabari zen errotaria ona zen ala ez.
Sagar-zirik: Ardatzaren eta harriarena artean sartzen ziren egur-zatiak. Ardatza berotu egiten zen, eta harria ez apurtzeko, hezetasun puntu bat zuen egurra komeni zen, tinta modukoa zuena. Horregatik erabiltzen zen sagarrondoa.
Turtukoia: (Errotaren zatia) urak mugiarazten duen gurpila. Katilu batzuk ditu uraren indarra erabiliz, ardatza mugiarazteko.
Idarmahai: (Errotaren zatia) turtukoia kokatzen den egurra.
Errotariak ehotutako irinetik zati bat hartzen zuen. Irin horrekin egingo zen, ondoren, aste guztirako ogia.
Urte beltzak ere izan ziren garai hartan. Estraperlo-garaian ez zuten uzten errotetan garirik ehotzen, eta hainbat baserritar inguruko errotetara joan ohi zen ezkutuan ehotzera. Herritarrak ere ez ziren hobeto ibili. Trena hartu eta Nafarroara joaten ziren gari bila. Etxera hurbildu ahala, poltsa treneko leihotik bota eta gauean itzultzen ziren zakutxo haren bila. Zenbait herritarrek dioen moduan, Francok ederki erakutsi zion belaunaldi hari bizimodua aurrera ateratzen.
Errota-zaku: Gainerako zakuak baino handiagoa den eta ehunez eginiko zakuari deitzen zaio.
Errota-soka: Astoari zakuak lotzeko erabiltzen zen soka. Normalean artilez egina izaten zen.
Eho: Iyo. Errotan garia xehatzeari deitzen zaio, aletik irina ateratzeari, hain zuzen.
Zahi: zai. Eho ondoren irinarekin nahasturik gertatzen den ale-azal xehatua.
Bahe: baiya. Hondarrak, harriak, aleak… eralkitzeko erabiltzen den zulo txikiko tresna.
Galbahe: galbaiya. Hondarrak, harriak, aleak… eralkitzeko erabiltzen den zulo txikiko bahea.
Mutura: muturia. sin lakaiña, laka. Errotariak lanaren truke jasotzen zuen zatia. Ehotutakoaren %10a izan ohi zen. Ez zuten ospe handirik errotariek. Baserritarrek dioten moduan: eztao errotarik zerun!
Imilaun: imillaun. Gutxi gora-behera hiru kilo neurtzeko erabiltzen zen.
Imi erdiko: Sei kilo adinako neurriari deitzen zitzaion.
Webguneak cookie-ak erabiltzen ditu nabigazioa errazteko, publizitatea kudeatu eta analisi estatistikoetarako. Nabigatzen jarraitzen baduzu hauen erabilera onartzen duzula ulertuko da.Onartu
Azken aukerak pil-pilean historia dastatzeko, ‘
Laia: Laiya. Lurrari buelta emateko tresna.
Eguzkitu: euskittu. Eguzkitan berotzea.
