Birus bat kutsatutako organismoaren zeluletan sartzen denean, zelula horien makineria baliatzen du bere material genetikoa –DNA edo RNA– erreplikatu eta, horrela, han barruan bilduta dituen instrukzioei jarraituz, jatorrizkoaren milaka kopia sortzeko. Prozesu horretan akatsak –mutazioak– gerta daitezke, eta, hori dela eta, molekula hereditarioaren erreplika berrietako batzuk apur bat desberdinak izan daitezke jatorrizkoaren aldean. Era horretan, birusaren aldaera genetiko berri bat sortuko litzateke. Kasurik gutxienetan, mutazio horrek abantailaren bat ematen dio; adibidez, kutsatzeko gaitasuna areagotu dezake. Kasu horretan, aldaera berria bizkorrago hedatuko litzateke, eta aurretik zeudenak progresiboki ordezkatu, gehiengoa izatera iritsi arte. Nolanahi ere, gertakari epidemiko batean ohikoena da birus beraren aldaera desberdinak egotea, proportzio desberdinetan.
Ugaltzeko eta bere herentzia hurrengo belaunaldira transmititzeko gai diren izakien eboluzioa bultzatzen duen bi mekanismoetako bat da hautespen naturala; bestea jito genetikoa da, baina orain alde batera utz dezakegu hori. Aurreko paragrafoan ikusi dugu hautespen naturalak nola eragiten dion birus populazio bati, kutsatzeko gaitasun desberdina duten aldaerak sortzen direnean. Baina hori ez da haien jarduteko modu bakarra. Hainbat kasutan, ingurumen faktore baten eraginpean gertatzen da, eta faktore horrek aldaera genetiko batzuen bizirik irauteko eta ugaltzeko gaitasunari laguntzen die beste aldaera batzuekin konparatuta. Horrela, faboratuek ondorengo gehiago utziko dituzte, eta, horrenbestez, azkenean, haien ezaugarri genetikoak nagusi bihurtuko dira populazioan. Faktore horri presio selektiboa esaten diogu.
Irudia: 2017ko ikerketa baten emaitzen arabera, populazio patogenoek aldaera gutxiago eragiten dituzte txertoen aurkako erresistentzian antibiralen aurkako erresistentzian baino, eta hautespenak aukera gutxiago ditu aldaera horietan jarduteko. (Argazkia: Pete Linforth – Pixabay lizentziapean. Iturria: pixabay.com)
Antibiralek eta txertoek presio selektibo gisa jardun dezakete, birusei dagokienez. Era horretan jokatzen dute aldaera batzuen ugalketa eragozten edo zailtzen dutenean, baina ez beste batzuena. Kasu horretan, lehenengoak ezabatu edo gutxiengo bilakatuko lituzkete eta bigarrenei ugaltzeko aukera emango liekete. Hori gertatzen da birus baten aldaera batek erresistentzia duenean antibiral edo txerto baten ekintzaren aurrean.
Najat Kaanache sukaldari oriotar bikaina Andreu Buenafuentek aurkezten duen LateMotiv saioan egon zen ‘Najat’ izeneko bere liburua aurkezten. Najat_Kaanache (Orio, 1987) gipuzkoar sukaldaria eta telebista aurkezlea da Cocina marroquí saioan (Canal Cocina), aktore ere izandakoa, Shamira izeneko pertsonaia izan zen Euskal Telebistako Goenkale telesailean. 2003an antzezteari utzi eta sukaldaritzan aritzeko hautua hartu zuen. Munduko sukaldaririk ospetsuenetakoekin egin du lan ordutik. Esaterako, Ferran AdriàrekinEl Bullijatetxean; René Redzepirekin Nomajatetxean; eta Thomas Kellerrekin TheFrenchLaundrynjatetxean. 2015ean Piripi euskal jatetxea zabaldu zuen Miamin, Ameriketako Estatu Batuetan. 2016an Nurizeneko jatetxe arrakastatsua ireki zuen Marokoko Fezhirian. Izan ere, 2017an Luxury Restaurant Awards sarietarako hautagaitza lortu baitzuen. 7 hizkuntza hitzegiten ditu!! El Bulli-n egon ostean Science behind food proiektuan aritu dela kontatu du, Obamaren sukaldariaren sozioa bilakatu eta munduan zehar ibili dela, Hardvard Unibertsitatean, MWU, ikastaroak emanez. Elkarrizketa asko egiten ari da antza, eta solasaldian euskara ere present egon dela aipatu, eta gainera perla hau ere bai: “… yo soy euskaldun, lo que pasa es que tengo padres de Fez… tengo esa ostia euskaldun, euskaldun, y aparte tengo una cocina y una mezcla magica de los dos lados”. Hauek eta beste kontu asko. Hemen 15 minutuko elkarrizketa ikusi nahi baduzu.
Bakailaoaren arrantzak euskal kultura eta nortasuna zizelkatu ditu historian zehar. Arrain honen peskizan Ternuaraino joaten ziren euskal marinelak, eta mendeetan zehar Euskal Herriko sukaldeetan ezinbesteko elikagaia izan da.
Espainiako RAEk dio bakailao hitzaren (bacalao hitzaren) jatorria euskalduna dela, eta euskal adiera bakeljauw hitz nederlandarretik eratorria dela. Zalantzarik gabe, tentagarria irudi dezake lehen bakailaoa nork arrantzatu zuen argitzea, eta are gehiago nork bataiatu zuen ondorioztatzea, baina hobe konkista kontuak konkistatzaileek argitzen badituzte. Izan ere, nahikoa gerra piztu izan da bakailaoaren aitzakian. XX. mendeari erreparatuta soilik, Erresuma Batuaren eta Islandiaren arteko hiru zenbatu ditzakegu. Nahikoa eta sobera.
Argi dagoena, baina, zera da; bakailaoaren arrantzak gizateriaren historia baldintzatu duela batetik, eta euskaldunon kasuan bestetik, urruneko arrain honek gure sabelak eta kultura elikatu dituela mendeetan zehar. Gaur-gaurkoz, oraindik ere, atunarekin, legatzarekin eta antxoarekin batera bakailaoa da euskaldunok gehien kontsumitzen dugun arraina. Gaindegiak bildutako datuen arabera, urtero 4.400 tona bakailao kozinatzen dira Euskal Herriko etxe eta jatetxeetako sukaldeetan. Halere, bakailaoa arrantzatzen segitzen duten bi barku baizik ez dira gelditzen gurean: ‘Egunabar’ itsasontzia eta ‘Arosa Nueve’ deiturikoa. Pasaiako portuan daude biak eta jabe desberdinak dituzten arren, biak ere bakailaoaren arrantzak Euskal Herrian sufritu duen gainbeheraren lekuko isilak dira, bakailaoaren azken mohikanoak nolabait esatearren.
Juan Carlos Arbex marrazkilariaren «Descarga y manipulación de bacalao junto a las cabañas de la playa de San Sebastián» margolana. XVI. mendean zehar bakailaoaren arrantzak eta merkaturatzeak berebiziko garrantzia izan zuen Donostian. (Iturria: Euskal Itsas Museoa)
Sorginak eta bakailaoa. Urrun dira euskaldunak munduko bakailao hornitzaile nagusienetakoak izan ziren garaiak, kasik Ternua bezain urrun. Zehazki, XVI. mendera jo behar dugu bakailaoaren euskal epopeia kontatzeari ekin nahi baldin badiogu. Hipotesi zenbaitek diotenez, baleen xerka iritsi ziren lehen euskaldunak Ternuaraino. Esan gabe doa ez zirela izan euskaldunak Ternuako Banku Handiak deskubritu zituzten lehen europarrak, baina han aurkitutako arrain aberastasuna ustiatzen zinez trebeak izan zirela ukaezina da. Jarduera horren lehen aztarna idatzietako bat 1520koa da: urte horretan Ternuatik zetorren ‘Catherine d’Urthubie’ itsasontzi lapurtarrak 4.500 bakailao-pieza eta 12 bale-olio bete upel lehorreratu zituen Bordeleko portuan.
Ordurako lapurtarrekin batera gipuzkoarrak eta bizkaitarrak ere Ternua aldean zebiltzan arrantzan. Ternuako Banku Handiak deskubritu zirenean, arrain sardak hain ziren handiak «bakailaoen gainean oinez ibiltzen ahal zinela», edo hori diote garaiko kronikek behintzat. Agerikoa denez, itsasoak eskaintzen duen aberastasuna ez dela mugagabea ohartzeko mendeak behar izan zituen gizakiak. Eta jakina, giza aberastasunak beti du ordainean giza kaltea. Denboran aurrera eginda, esanguratsuak dira 1668tik 1792ra arte Donibane Lohizuneko, Ziburuko eta Urruñako elizetan marinelen alde egindako hileta elizkizunak: 3.500 orotara, hau da, urtean batez beste 30 bat marinel zendu zela aipatu hiru herrietan.
Alabaina, itsasoko lan baldintza gogorren ondorio zuzena baino gehiago, heriotza kopuru ikaragarri hori garaiko gerlei egotzi behar zaie neurri handi batean. Marinelak eta hauen itsasontziak unean uneko erregeen eta enparauen eskura zeuden baliabide merkea ziren. Gerra denboran, beraz, arrantzarik ez, eta arrantzarik ezean, ahoratzeko mokadurik ere ez. Lehorrean gainera, egoera ez zen xamurragoa. Euskal Herrian, eta Lapurdi aldean bereziki, mende eskas lehenago inkisizioak eragindako zauriak itxi gabe segitzen zuen oraindik.
Hain zuzen, Inkisizioa izan zen bakailaoa eta ‘sorginak’ zaku berean sartu zituena. Hein handi batean bederen, Pierre de Lancre inkisidore frantses ezagunari dagokio nahaste-borraste hori egitearen ardura. Burutazio sinple batean oinarritu zen De Lancre erlijio-gizona: marinelek hilabete asko igarotzen zituztenez itsasoan, lehorrean ziren emakumeek ‘askatasun gehiegi’ zuten. Jakina denez, emakumeen kasuan gehiegizko askatasunak sorginkeria dakar halabeharrez… Horregatik, urte luzez Ternuako marinelen amak, amatxiak, alabak, emazteak eta arrebak Inkisizioaren jopuntu nagusi izan ziren.
Bakailaoaren aitzakian emakumeekin tematu zen beste bat Lope Martinez Isasi izan zen. Honatx bere aipu bat: «Deabruarekin duten itunari esker, sorginek itsasoan nahiz munduaren beste puntan gertatzen denaren berri dute (…) finean, Ternuan, Norvegian edota Amerika aldean dauden euren senarren berri ukaiteko bihurtzen dira sorginak». Antza denez, inkisidoreen ikuspegitik gizona zen emakumeen bizitzaren ardatz bakarra, baita sorgin bihurtzerako garaian ere.
Bernard Robert, «Pêches de Mer, Pêche de la Morue». (Iturria: Baionako Euskal Museoa)
Gatza, kristautasuna eta «West India». Hain justu, intentziorik gabe eta zeharka bada ere, erlijio kristauak bakailao kontsumoaren gorakada ahalbidetu zuen Europa aldean. Garizuman haragia jatea debekaturik zegoen, eta noski, herritar xumeek alternatibak behar zituzten tripa-zorriak akabatzeko. Hain zuzen, bekatu mortala ekiditeko arraina zuten eskura herritarrek, bakailaoa barne. Itsusia izanagatik ere, Elizak ez zion deabru tankerarik hartu gadus morhua delakoari eta egia esan… Jaungoikoari eskerrak!
Halere, arrazoi zerutarrez gain, bakailaoaren kontsumoa Euskal Herrian eta baita Europa osoan ere nagusitu bazen, gatz preziatuari esker izan zen. Hozkailurik gabeko garaiak izaki, bakailao gazitu eta idorrak denbora luzaz iraun zezakeen usteldu gabe. Ternua aldean gazitu, Ozeano Atlantikoa zeharkatu eta euskal portuetara iritsi ostean, barnealdera garraiatzen zen urrutiko arraina. Hauxe izan zen bakailaoa beste arrainengandik berezitu zuena: berdin-berdin kontsumi zitekeen Mutrikun edo Tuteran, Ziburun edo Iruñean, Portugalen nahiz Italian, Ingalaterran edota Grezian. Argi dago ez dela bere borondatez eskuratu duen marka, baina ziurrenik bakailaoa da uretatik kanpo munduari bira gehien eman izan dizkion arraina.
Are gehiago, bakailaoak Karibera ere bidaiatu zuen, besteak beste, esklabotza-sistema elikatu zuen elikagaia izan baitzen. XVII. mendean Europako potentzia kolonialistak Antilletan ekoitzitako azukreari esker aberasteari ekin zioten. Egiari zor, azukreari esker baino, Karibeko uharteetara eramandako esklabo afrikarrei esker aberastu ziren europarrak eta, jakina, esklaboek gatza eta proteinak behar zituzten sargoriari eta hamasei orduko lanaldiari eusteko. Ikuspegi kapitalista batetik ideia borobila izan zuten orduko jauntxoek: bere kalitate txarragatik Europan saldu ezin zuten bakailaoa Karibe partera garraiatu zuten esklaboak elikatzeko. Kalitaterik txarreneko bakailao gazituari ‘West India’ bakailaoa deitzen zitzaion.
Kontxako kiratsa. Euskal Herrira itzulita, XVII. eta XVIII. mendeetan arrantzak (balearenak eta bakailaoarenak) gurean zuen pisuaren erakusgarri da Piarres Etxeberrik 1677an argitaratutako ‘Liburu hau da itsasoko nabigazionekoa’ lan mardula. Argitalpen esanguratsua da oso, testu hau izan zelako euskaraz argitaratutako lehen liburu ez-erlijiosoa. Zehazki, 100 urte lehenago Martin Oihartzabal ziburutarrak frantsesez argitaratutako beste liburu baten euskarazko itzulpena da Etxeberrirena, nahiz eta azken honek atal berri batzuk gaineratu zizkion. Nola ez, liburuan Ternua ere aipatzen du Piarres Etxeberrik, garai hartan, oro har itsas jarduerek, eta zehazki bakailaoaren nahiz balearen arrantzak, zuten garrantziaren isla.
Denetarako jendea dago. Ez da ezer berria, baina zenbaitetan gure espeziea zertarako gai den eta zertara jartzen den jakiteak farrezalea eragiten dit. Zenbait lagunek aldamenekoa eta urrunxeagokoa baino gehiago dela erakutsi arteko onik ez du. Eta gero eta muturragoko egoera xelebreak ikusten dira, jende xelebrea jendaurrean barregarri. Errekorrak dira bide txatxu horren adibide garbia: kuiarik handiena nork lortu, azenariorik luzeena nork eskuratu…
Paul Rochester munduko porru handienarekin. 10,7 kiloko pisua zuen.
Lehiaketak ere ez dira txantxetakoak. Adibidez kuia erraldoietan (Cucurbita pepo) erraldoienaren munduko errekorra Mathias Willemijns belgikarrarena da, Alemaniako Ludwigsburgen 2016an ospatutako Kuia Erraldoien Europako Txapelketara 1.190 kiloko alea eraman baitzuen. Errekorren Guinness Liburuaren arabera munduko azenariorik (Daucus carota) astunenaren marka AEBetako Minnesotako Chris Qualleyk ezarri zuen 2017ko irailean 10,17 kiloko azenario itsusi batekin. Liburu beraren arabera, sekula neurtu den azenariorik luzeena Ingalaterrako Mansfield Woodhouseko Jon Athertonek 2016an landutakoa da, “St Valery” barietatekoa eta 14 hilabetez zaindua: 6,245 metro luzatu zen. Beste zeregin handirik ez du, nonbait, gizaseme horrek, eta ikaragarrizko erremolatxa (Beta vulgaris subsp. conditiva), 7,95 metrokoa, eta pastinaka (Pastinaca sativa), 7,49 metrokoa, sortuak ditu. Erremolatxa astunenaren marka Ingalaterrako Gareth eta Kevin Forteyren esku dago 2019az gero: 23,995 kilo. Brokolirik (Brassica oleracea var. italica) handienarena zaharra da, 1993koa, eta AEBetako John Evansen esku dago: 15,87 kilo. Azalorearena Ingalaterrako Peter Glazebrookena da, 2014koa, 27,48 kg. 10, 74 metro luzeko artoa sortu zuen AEBetako Jason Karlek 2014an. Luzokerrarekin (Cucumis sativus) bi marka daude, Ingalaterran biak; luzeenarena Ian Nealerena da 107 zentimetroko batekin, eta astunenarena David Thomaena 12,89 kiloko alearekin.
Baratxuri bururik (Allium sativum) handienaren marka ere zaharra da, 1985ekoa, eta AEBetatik dator, Robert Kirkpatrickek sortua eta 1,19 kilokoa. Porrurik (Allium porrum) handiena Ingalaterrako Paul Rochesterrek zaindu eta hazitakoa da, 2018an: 10,7 kilo. Tipularik (Allium cepa) handiena 2014koa da, Ingalaterrakoa, Tony Gloverrek ondutako 8,47 kiloko burutzarra. Patatarik (Solanum tuberosum) handiena 2011koa eta Peter Glazebrook ingelesarena da: 4,98 kilo. Tomaterik (Solanum lycopersicum) handiena, berriz, AEBetatik dator, 2016koa da eta Dan Sutherlandena: 3,905 kg. Arbirik (Brassica rapa subsp. rapa) handiena ere lurralde haietakoa da; 2004an zaindu zuen Scott Robbek, eta 17,78 kilokoa egin zen. Ekiloretan (Helianthus annuus), altuenaren marka Hans-Peter Schiffer alemanarena da, 8,03 metro, eta bururik handienarena Emily Martin kanadiarrarena, 82 zentimetroko diametroa.
Barazki erraldoi horiek nork nahi ditu? Gure baratzeko ttiki goxoen aldean zakarrak izango dira. Errekorrak eta markak behar nor izateko. Bitxia da baina ia denak Ingalaterran eta AEBetan eskuratutakoak dira. Xelebre jendea han pilatzen al da? Ospetsu edo izen handiko izatetik xelebre izatera tarte txikia dago… Baratxuri ale fin batena.
Odeuropa delako proiektuak 2,8 milioi euro jaso berri ditu Europar Batasunetik eta bere helburua nahiko bitxia da, hasiera batean: adimen artifiziala erabiliz testu zaharrak aztertu nahi dituzte duela mende batzuk Europak nola usaintzen zuen ezagutzeko. Lortutako informazioarekin usainen entziklopedia osatu nahi dute eta, ez hori bakarrik, usain horietako batzuk berriro sortu nahi dituzte.
Irudia: Odeuropa proiektuaren helburuetako bat usainen entziklopedia sortzea da. (Argazkia: Daria-Yakovleva – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Odeuropa proiektuan hainbat unibertsitatek eta ikerketa-taldek hartzen dute parte eta helburu komuna dute: Europako usaimen-ondarea identifikatzea, gordetzea eta ezagutaraztea. Horretarako, liburu, dokumentu eta irudi zaharretan dagoen informazio digitalizatua hartuko dute abiapuntu gisa. Informazio horretaz baliatuz, testu zaharretan usainei egindako erreferentziak identifikatu nahi dituzte usainak berak identifikatzeko. Adimen artifiziala izango da ikerketaren oinarria eta hizkuntza desberdinak aztertuko dituzte. Hizkuntza desberdinetan usainak nola deskribatzen diren eta zerekin lotzen diren ere jakin nahi dute.
Hain zuzen ere, usainak deskribatzeko hizkuntza nahiko mugatua erabiltzen dugu -koloreak deskribatzeko erabiltzen dugun terminologiarekin alderatuta, esaterako- eta normalean, antzekotasunen bidez deskribatzen ditugu usainak. Alabaina, usaimena zentzumen kimiko oso konplexua eta garatua da eta, jakina denez, usainek giza portaerak aldatzeko eta gidatzeko ahalmena dute. Odeurope proiektuak XVI. mendetik XX. mendera bitarteko usainak izango ditu aztergai eta erronka ez da makala izango. Ikerketa aurrera eraman ahal izateko, duela gutxi EU Horizon 2020 programaren 2,8 milioi euro jaso dituzte hiru urtetan zehar lan egiteko. Urte honen hasieran bertan proiektua martxan jarriko dela aurreikusita dago.
Taldeak usainak irakurtzeko gai izango den adimen artifiziala sortu beharko dute eta gero teknologia hori digitalizatutako margolanei, liburuei, eleberriei, medikuntzako testuei eta abarrei aplikatzeko asmoa dute. Usainei egindako erreferentzia horiekin usainen herentziaren entziklopedia osatu nahi dute, Europa zaharraren ondarea betirako mantendu ahal izateko eta gure ikuspegitik XVI. mendeko usainak jaso ahal izateko. Usainen eta lurrinen jatorria zein zen, Europara noiz iritsi ziren eta zertarako erabiltzen ziren ezagutzea ere ikerketaren helburua izango da.
Usainek duten eboluzioa ulertzeko, tabakoaren adibidea jarri dute ikertzaileek. Tabakoa XVI. mendean iritsi zen Europara eta, hasiera batean, usain exotiko eta atsegin gisa hartu zen. Alabaina, denboraren poderioz usain desatsegina bihurtu zen eta XVIII. mendean lehen kexak dokumentatuta daude, hain zuzen ere, antzokietan sortzen zen tabako kiratsarengatik. Beste usain batzuk ere historian zehar egondako gertakariekin lotzen dira, esate baterako, izurri bubonikoaren kausaz sortzen ziren kiratsak purifikatzeko erromeroa, sandaloa, irasagarra eta bestelakoak erretzen ziren. Adibide batzuk besterik ez dira, baina, argi erakusten dute usainak eta historia lotuta doazela, sarri askotan.
“Salda beroa”/“Hay caldo” kartela ikusten duzunean, negua iritsi den adierazle da. Neguan bero-bero egoteko, etxekoa bezalako salda gozo-gozoa baina hobeagorik ez dago.
“Winter Is Coming”, Game of Thrones telesailaren Stark etxeko goiburua (leloa). Ezkutuan agertzen den irudiko otsoa, txapelaz eta “Salda Dago” hitzekin.
Salda, kontsumo-tradizio handiko produktua da Euskadin. Nork ez du ikusi tabernetan, hurrengo kartela?:
Taberna askotan ikusten den gaztelerazko “Hay caldo” esaldiaren euskararazko itzulpen okerra da “Salda dago”.
Esan beharra dago, espainieratik euskarara egiten diren itzulpen asko, itzulpen literal batetik datoz. Garrantzitsua da hizkuntzen arteko berezitasunak antzematea.
Hobe da “Salda badago” jartzea. Zuzenagoak dira ere “Salda badugu / Badugu salda / Salda ere badugu / Badugu salda ere”. Beste aukera bat, agian hobeagoa, izango litzateke “Salda beroa” idaztea.
Ez dago produktu hau modu industrialean sortzen duen ekoizlerik Euskal Herrian, are gutxiago hemengo produktuekin egina. Eta jada zer esanik ez kalitatezko lehengaiekin bada.
Osagai ezberdinak dituzten salda mota asko daude. Hala nola, haragi, oilo (edo beste hegazti mota: indioilar, eper eta galdeper), arrain, barazki, … Eta horien guztien bertsioen artean %10 bertsio ekologikoan soilik. Argi izan, beti osagai freskoak eta naturalak erabili. Beti bilatu behar da bikaintasuna. Horiekin salda on batek probetxu handia ematen du.
Toki bakoitzean prestatzeko berezko era daukate, eta hura sukaldatzeko begetalen edota belarren beraien aukeraketa berezia. Baina azkenen finean, zopa sinple bat da, egun hotz batean berotu zaitzakeena edo gaixotzen zarenean hobeto sentiarazi ahal zaituena. Elikagai indargarri/lasaigarri horietako bat da. Etxeko salda edo etxetiar salda, “Caldo casero-casero”, Argiñanok Gallina Blanca enpresaren iragarkian esaten duen bezala (nahiz eta produktu industrial hutsa den). Maitasunez eginikoa. Salda hartzea luxu modukoa da. Berdin dio zein momentu eta egoeratan.
Hotz sarkorrarekin dena eskertzen da!! Su txikian (edo “geldoan”), eltze edota lapikoan oso gozo geratu dadin. Ohikoa da kantitate handian egitea hozkailuan gordetzeko edo izozteko, eta astebetez sopa jaten ibiltzeko edo beste errezeta batzuetan erabiltzeko. Saldak beste jaki batzuen oinarri bilakatu daitezke.
Azken finean, ez dago ezer gogobetegarriagorik eta suspergarriagorik salda gozo beroa baino. Eta garrantzizkoena, ezer industrialik gehitu gabe. Beti kalitatezko osagaiekin, etxetiar salda ikusgarri bat egin ahal izango dugu.
Bada ordua egosteari ekiteko. Kalitatezko osagai guztiak prest eta eskura dituzu? Ez dago ezer bereziagorik platerkada etxetiar suspergarri batez gozatzeazbaino. Errezeta bat zuzenean haurtzarora bueltan zaramatzana.
2011 urteko zuzeun aurkitutako albistea da hauxe, 3Dko txokolatezko objektuak egiten dituen “inprimagailu” berezia sortu zutenekoa. Imajinatzen duzuen edozein irudi txokolate bihur daiteke: pertsonen aurpegiak, gorputz zatiak, objektuak, eraikuntzak, norberaren diseinuak… Orain bai, posible izango da txokolatezko etxe batean bizitzea edota gogoko dugun aktore edo abeslaria “jatea”.
Irudiak ordenagailu bidez sortzen dira eta gero, makinak txokolatezko hainbat geruza sortzen ditu, bata bestearen gainean jarriz, hiru dimentsiotako gozokia sortu arte. Egun, teknologia hori plastikozko edota metalezko piezak sortzeko erabiltzen da; baina ez dute orain arte txokolatearekin froga egin, material zaila baita lantzeko, berotze eta hozte ziklo zehatz eta azkarrak behar ditu eta.
Exeter eta Brunel Unibertsitateetako (Erresuma Batua) zientzialariek garatutako makina da. “Teknologia honi esker, erabiltzaileek beren gustuko diseinuak sortu eta fabrikatu ahal izango dituzte”, adierazi du Liang Haok, makinaren sorreraren ikerketan parte hartu duen zientzialariak. Txokolatearekin lan egiten hasi dira erraz aurki daitekeen materiala delako, merkea, segurua eta ez du hondakinik sortzen.
Otsailaren 3an San Blas eguna ospatzen da, eta, tradizioari jarraituz, herri askotan San Blas opilak bedeinkatzen dira. Gaur egun hainbat herritan hedatuta dagoen ohitura bada ere, opil hauen jatorria Eibarren dago eta bertatik inguruko herrietara zabaldu zen. Opil hauen berezitasun nagusia arrautzaren zuringoarekin lorturiko gainazal zuria eta anis zaporea dira. Bada, hurrengo lerroetan anisaren inguruan mintzatuko gara.
1. irudia: San Blas opila. (Argazkia: Theklaneh – CC BY-SA 4.0 lizentziapean. Iturria: Wikimedia Commons)
Hemen gehien erabiltzen den anisa Pimpinella anisum landaretik lortzen da. Landare hauek Asian eta mediterraneoan aurki daitezke. Haien haziak edari alkoholdunak zein alkohol gabeak, haragia, gozokiak edo opilak gozatzeko erabiltzen dira.
Anis olioa Pimpinella anisum landarearen hazien destilaziotik lortzen da eta koloregabea zein horixka izan daiteke. Olioa lortzeko, lurruna landarearen hazietatik pasarazten da, haien osagai hegazkorrak eraman ditzan. Lurrun hau kondentsatu egiten da eta olio eta ur nahaste bat lortzen da. Olioa goiko aldean gelditzen da, eta uretatik erraz banandu daiteke horrela. Olio horren konposatu nagusia anetola da, %75-90 inguruko proportzioan. Konposatu organiko hau da, hain zuzen ere, anis haziei usain gozo eta aromatikoa ematen diena.
Badaude albisteak zeinei kostatzen zaien albiste izena irabaztea, kazetari tematiren batek horretan ahaleginak egin ezean ez genieke erreparatuko.
Kazetari temati hori erretako kontenedorearen inguruan putz egiten ibiliko ez balitz, balizko tabernetako solasaldietan ez ginen arituko erre duenaren zergatien inguruan ezbaian, ezta margotutako erakusleiho baten inguruan, ezta ditxosozko txertoaren inguruan.
Beste albiste batzuk aldiz, ia ezkutuan pasatzen dira komunikabideetatik. Kazetari tematiak kasu hauetan ez du izan gogoa gaia zatitu, azaldu, kontrastatu eta jendarteak modu erraz batez barneratu dezan aurkezteko.
Hainbat izan daitezke azkeneko multzo honetako ez-albisteak.
Niri, aste hauetan arreta piztu didana Europar Batasunak Nekazaritza Politika Bateratua (NPB) berritzeko proposamenak egin duen lehen urratsa izan da.
Baserri gehienetan egunero hartzen diren erabakiak baldintzatuko duen egitasmoak, gure lurra eta erreken egoera baldintzatuko duenak, gure plateretara heltzen den elikadura baldintzatuko duenak, bakarrik hiru probintzietan baldintzatze horretarako 65 miloi euro bideratuko duen egitasmoak, ez du izan kazetari tematiaren aldetik minutu bateko jorrapena bez.
Inozokeri gehiena galdu dut bidean dagoeneko, beraz, diru potoloak non gastatzen diren oharkabean pasatzea nori komeni zaion hasi naiz pentsatzen, eta konturatu aurretik Bruselako lobbista bat etorri zait burura.
Nire irudimenean lobbista horren nagusia, (besaulkitzar batean jarrita, katu beltz bat laztantzen duen bitartean), izan da Europar Batasuneko Nekazaritza Politikaren nondik norakoak markatu dituena azkeneko 40 urteetan. Monolaborantza bultzatu da, funtsen %80 jasotzaileen %20ak besterik ez du jaso, eta tarte honetan nekazaritzan ala abeltzaintzan aritzea ez da izan betebeharreko baldintza diru horiek jaso ahal izateko.
Eta horrela jarrita pentsatu dut baita nondik joko nuke nik lobbista horren ate birakariaz osatutako paper-zorroaren jabea banintz.
Baserri txikiak izango ziren nire apustua, horiexek direlako jendartearen osasuntsua, elikagarria eta eskuragarria den elikadura eskubidea bermatzen dituztenak, eta ez orain arte moduan lehenetsita egon diren kultura esaten dioten horren zezen hornitzaileak, ala atzurra zer den ez dakien hainbat jende.
Agroekologia izango zen nire apustua, hori baita elikadura sistema osoaren iraunkortasuna bermatu dezakeen eredu bakarra. Eta ez orain arte elikadura ere negozioa bihurtu duten horiek mesedetu.
Eta azkenik, ekonomia komunitarioa izango zen nire apustua, ezin dugulako onartzen jarraitu diru publikoa poltsiko pribatuak loditzeko erabiltzea, ezta ezkutuko mesedeak ordaintzeko erabiltzea.
Lortuko al dugu oraingoan Europako Nekazaritza Politikaren joera aldatzea? Ausartegi izango zen gure esku dagoela esatea, baina aldaketa etortzekotan gizarte osoaren aktibaziotik eta konpromisotik etorriko da. Ez digute ezer oparituko.
Aberriaren aitapontekoa beti izan zen osasun kaxkarrekoa eta 38 urte zituela hil zen. Hori baino lehen, ordea, eduki zuen astia bazterrak nahasteko. Esate baterako, Kubako independentzia zela eta zoriontzeko Roosvelti bidali zion telegrama baten kariaz, bigarrenez eraman zuten espetxera 1902. urtean. Hurrengo urtean hilko zen 1903an.
Lehenago ere egona zen Larrinaga kartzelan, baina goiko argazkian ikus litekeenez, gizona ez zegoen giltzarrapo handiegiz loturik. Itxura batean, bazen norbait Espainia pitzatu nahi izan zuen karlistakume burgeskote hura. Bere zeldak ere bulego dotorea ematen zuen gehiago, beste ezer baino.
Baina janedan kontuez idazten duen honi, beste zerbaitek deitu dio arreta: hain zuzen ere, kartzelan eduki zuten lehen aldian zerbitzatu zioten Gabon Afariak. A ze oturuntza izang0 zen hura, lau lagunentzat Paulina arrebaren ardurapean prestatua, eta euren etxeko mirabeek uniforme eta guzti Larrinagako kartzela barnean zerbitzatua.
Hasten naiz irakurtzen eta zukuak dantzatzen zaizkit urdailean, listua bihurtzen zait ufal aho bazterretan…
Jatekoak:
Olibak
Antxoilak
Ostrak
Txirla zopa
Indaba entsalada
Bakalaoa Bizkaiko eran
Angulak
Bixigua
Ezkailuak
Legatz frijitua
Barraskiloak Bizkaiko eran
Sagar konpota
Pastel suitzarra
Mazapanak
Turroiak (Jijona eta gorringodunak)
Edatekoak:
Aranburuzabalaneko ardoa
Txakolin zuria
Jerez-ardoa
Oporto-ardoa
Chartreuse likorea
Kafea
Horiek denak jan bazituzten, ez ziren goseak geratuko ez.
Ilargiko erregolitoak baliatuz ura eta oxigenoa lortzeko teknika garatu du ikertzaile talde batek. Etorkizunean astronautentzako bizi-euskarri hobeak lortzeko bidea eman dezake garapenak, eta baita erregaia sortzeko ere.
Azken urteotan ipuinetako Errauskine izan da ilargia. Martek bereganatu du arreta gehiena, baina planeta gorrira joateko ametsa, hamarkadaz hamarkada, atzeratu egin da. Gizateriak espazioan izan duen benetako bataioa, ordea, 1969ko uztailaren 20an gertatu zen, Neil Armstrongek Ilargiaren zorua lehenbizikoz zapaldu zuenean. Eskura dago Ilargia, eta, gainera, bertan egotea arras lagungarria izan daiteke, bai bertatik beste objektuetara espedizioak prestatzeko zein satelitean dauden baliabide mineralak ustiatzeko ere.
Gainera, Guda Hotzaren garaiko espazio lasterketan ez bezala, oraingoan ez daude soilik Ameriketako Estatu Batuak eta garaiko Sobietar Batasuna -funtsean, oraingo Errusia-, baizik eta Txina, India edota Europa. Horrez gain, enpresa pribatuak ere buru-belarri ari dira lehia berrian: Elon Musken SpaceX edo Jeff Bezosen Blue Origin dira, horietatik, ezagunenak. Bestetik, Googlek sustatutako Lunar X Prize lehiaketan ere nazioarteko talde asko ari dira Ilargira robot bat bidali nahian. AEBk eta Errusiak ere Ilargiaren inguruan orbitatuko duen espazio estazio bat eraikitzeko elkarlana iragarri dute. Laburbilduz, denek Ilargira joan nahi dute.
1. irudia: Duela 48 urte joan zen gizakia Ilargira aurrenekoz, eta bertara itzultzeko proiektuak biderkatu dira azken urteetan. Horretarako, Ilargian ura eta oxigenoa ekoiztea premiazkoa izan daiteke. (Argazkia: Matthew Niemi/Unsplash)
Hara bueltatzeko, ordea, bidean dauden garapen teknologiko asko findu behar dira oraindik. Horietako bat, garrantzitsuena agian, astronautak bertan bizirik mantentzeko beharrezkoak diren ura eta oxigenoaren ekoizpena da. Zientzialari asko arlo horretan ari dira, eta lehen emaitzak kaleratzen hasi dira. Oraingoan, Ilargiko arrokak baliatuta, ura eta oxigenoak lortzeko teknika garatu du Thorsten Denk ingeniariak.
Irailean Txilen burutu den SolarPACES 23. konferentzian aurkeztu dute teknika berria. Nazioarteko sare kooperatibo honen misioa kontzentrazio bidezko eguzki-energia ikertzea eta garatzea da. Energia mota honetan, eguzkitik datozen izpiak jaso eta ispiluen bitartez puntu zehatz batean biltzen dira, beroa lortzeko. Bero hori erabilita, normalean turbina bat martxan jartzen da, eta, horri esker, argindarra ekoizten da. Kasu honetan, 950 graduko tenperatura erregolitoa berotzeko eta eraldatzeko erabiltzen da.
2017an, sei hilabeteko proba egin dute CIEMATEspainiako Energia, Ingurumen, eta Teknologiaren Ikerketa Zentroak kudeatzen duen Almeriako Eguzki Plataforman. Bertan lan egiten du Denkek, eta hamar urte eman ditu erregolitoa baliatzeko proiektua eraikitzen. Proiektuan Aurelio-Gonzalez Pardo, Inmaculada Cañadas eta Alfonso Vidal ikertzaileek ere parte hartu dute.
Azkenaldi honetan, hainbat herrialdetan egin dituzte ikerketak, aztertzeko nolakoa izan beharko lukeen dieta; aldi berean osasungarria eta ingurumenarekiko jasangarria izateko. Badirudi, ikerketa horiek guztiek aditzera eman dutela egungo elikagaien ekoizpenak berotegi efektuaren %19-31 eragiten duela. Horrenbestez, dieta egokia detektatzen saiatu dira hurrengo gako hauek aintzat hartuta: osasungarria, merkea eta naturarekiko jasangarria. Ezin da ukatu, azken urteetan gure elikatzeko modua zeharo aldatu dela gurean; eta horrek, tamalez, aldaketa nabariak eragin ditu bai gizartean, bai ingurumenean. Hortaz, hurrengo lerroetan gaiaren ingurukoak aztertzeari ezinbestekoa deritzot; baita irtenbideak proposatzeari ere.
Lehenik eta behin, garrantzitsu baino garrantzitsuagoa da aipatzea, elikatzeko modua izan dela naturaren parte garela ikusteko bide adierazgarrienetarikoena. Nolanahi, hartu emaneko harremana izan behar du; izan ere, behar-beharrezkoa da, neurriz egitea eta ongi kudeatuta, jakina! Hori dela eta, ikerketa horien guztien hutsuneak aipatu baino, nahiago nuke irtenbideak iradokitzea.
Alde batetik, haragi kontsumoa gutxitu beharko litzateke. Bada, adituen esanetan, horren gehiegizko kontsumoak osasunean gaitzak eragin ez ezik, naturan ere, kalte oso larriak eragin litzake. Hortaz, horrekin hasi beharko genukeelakoan nago! Haragia, leka eta proteina asko dituzten jatorrizko jaki ekologikoekin ordezkatzea izango litzateke bide egokienetariko bat. Izan ere, giza-osasunean onurak dakartzate; eta bide batez, naturarekiko jasangarria da.
Bestetik, jaki eta edari prozesatuen gehiegizko kontsumo-arazo larria dugu. Jakingo bagenu zenbat energia erabiltzen den horiek merkaturatzeko… Harritzekoa benetan! Hori dela eta, produktu fresko eta sasoikoekin ordezkatuko nituzke. Zehazki esanda, produktu ekologikoekin. Horrela, gure osasuna bermatu ez ezik, klima aldaketa ere, ahulduko genuke, besteak beste.
Eta ez hori bakarrik, jaki horien kontsumoa sustatzeak eta praktikan jartzeak E.H-ko nekazarien etorkizuna ere, bermatuko litzateke. Baita, euskal nekazari eta abeltzaintzek naturarekin egin duten eta egiten ari diren lana ere kontuan hartuko litzateke. Bada, txalotzekoa da, urteetan zehar, eurek egindako beharra.
Hori gutxi balitz bezala, jakiak erosteko aukeratzen den lekuari arreta jarriko nioke. Hots: begi bistakoa da, ez dela gauza bera saltoki handietan erostea ala etxe azpiko dendan. Bai denda txikietan, bai azoketan erositakoa eraldatu gabekoa (kimikorik ez) eta sasoikoa izan ohi baita. Eta gero, lehen sektoreko langileek zuzenean jasoko lukete berauen ordaina.
Gizakiok aspalditik ohituta gaude landareekin lan egiten, baina Lurretik kanpoko nekazaritza garatzerakoan Neolito aroko lehen ahaleginetan bezain galduta egon gaitezke. Zientzialariak lanean ari dira hori gerta ez dadin, etorkizun hurbil batean espazio nekazaritza errealitatea bihurtu nahian.
2020ko irailean zerbait historikoa gertatu zen, baina ez da iritsi hedabideen lerroburuetara. Ordudanik, NASAk Ilargiko laginak erosteko eskaintza egiten dio horiek hartu eta Lurrera ekartzeko prest dagoen edozeini. Hasiera batean garrantzi handirik gabeko zerbait ematen du. Azken finean, nor egongo da prest hori egiteko? Diru aldetik, bederen, eskaini dituzten prezioekin, ez du ematen bidaia egitea merezi duenik. Baina, zinez, zerbait historikoa da. Ez da harreman publikoetara mugatzen den kontua, ezta espazio kontuen friki direnentzako denbora-pasa hutsa ere.
Funtsean, NASAk aldarrikatu du Ilargia merkatuan dagoela, eta AEB prest dagoela merkataritza horri nolabaiteko berme juridiko bat emateko. Arlo diplomatikoan jorratzen ari diren Artemis hitzarmenen osagarri dira asmo horiek, eta, teorian orain dagoen legedian oinarrituta egon arren, praktikan argi dago helburua dela hasierako legedi lauso horiek gainditzea.
1. irudia: Etorkizunean Marten eraikiko diren kolonietako laborantzetan lur egokia beharko da, baina ez dago argi landareak Marteko lurrekin nola moldatuko diren. Horregatik, lurzoruen lehen simulazioak egiten hasi dira. (Irudia: NASA)
Guztion burua Marte egonda ere, momentuz ez dira Mars hitzarmenak, Artemis hitzarmenak baizik. Ez da kasualitatea: gizakia kanpo espazioan lehen pausuak ematen ari den honetan, Ilargia izango da lehen abiapuntua. Baina jomuga edozein izanda, gauza asko beharko dituzte astronautek. Tartean, zerbait jan beharko dute, eta janaria Lurretik eramatea ez da epe luzerako aukera oso errealista. Esan beharrik ez dago, landareek emandako oxigenoa ere nahiko preziatua izan daitekeela hor goian. Modu batean edo bestean, benetan planeta arteko espeziea bilakatu nahi badu, halabeharrez, nekazaritza espaziala garatu beharko du gizakiak.
Ikertzaile asko ari dira zeregin horretan, zarata asko egin gabe. Baina kontua gero eta ezagunagoa da. Dagoeneko, gainera, nekazari lanetan dabilen astronauta bat irudikatzea ez da kontu arraro bat. Berdin liburuaren zein filmaren bitartez, The Martian izeneko istorioak irudi hori gogor finkatu du gizakion kontzientzian. Erronka ez da makala, baina gizakiak behin baino gehiagotan erakutsi du erronken aurrean kikiltzea ez dela aukera bat. Ez batzuentzat, bederen.
Ahalegin horietako batek Green Moon Project du izena. Duela lau urte abiatu zen, grabitate baxuko eremu batean haziak ahalbidetu eta horien garapena ikertzeko. Iazko urtarrilean, gainera, beste mugarri historiko txiki batek ezustean harrapatu zituen proiektu horretako ikertzaileak: Txinako Chang’e-4 misioak lortu zuen aurrenekoz landare batek Ilargian ernamuintzea. Hasierako esperimentua izan zen, noski, eta argi zegoen landare horrek aurrera egiteko modurik ez zuela. Baina lehen urratsa emanda zegoen.
Hori ikusita, Txinako talde zientifikoarekin harremanetan jarri eta elkarlana abiatu dute Green Moon proiektukoek. Zientziaren mundua ezagutzen dutenek ondo dakite askotan ikertzaileen arteko harreman zuzenak burokrazia eta deialdi publikoak baino askoz eraginkorragoak direla, eta diplomaziaren muga zurrunetan zirrikitu freskoak atera daitezkeela horri esker.
Elkarlan horren barruan, kapsula bat garatzen ari dira, egunen batean Ilargira eramango duten esperantzan. Horretarako, Ilargian dagoenaren antzekoa den lurra hartzen dute abiapuntutzat. Ilargiaren eta bereziki Marteren analogotzat jotzen den Lanzarote uhartean ere hainbat esperimentu egiten ibili dira.
1945eko abuztuaren 6an, goizeko 8:15etan, bonba atomiko batek ehun mila pertsona hil zituen Hiroshiman. “Goiz lasaia zen, parajea hotza eta atsegina. Bat-batean dirdira erraldoi batek ebaki zuen zerua. […] Eguzki-orri bat zirudien”, kontatu zion bizirik irten zen lagun batek John Hersey kazetariari, garai hartan Time aldizkarian korrespontsal gisa lanean ari zenari. Beste batek, “oinaztargi ikaragarri” bat ikusi eta zera pentsatu zuen: “Bonba bat gure gainean erori da”. Bonba bat. Aro atomikoaren hasiera izan zen.
1. irudia: Elda Emma Anderson fisikaria eta osasun arloko ikertzailea.
Hondamendi honen atzean Manhattan Proiektua zegoen. AEB jabetu zen (Erresuma Batuaren eta Kanadaren laguntzaz) aukera paregabea zela fisio nuklearretik askatutako energia erabiltzea bonbak egiteko, eta planteamendu hori proiektu horretara bideratu zuten. Elda Anderson fisikariak parte hartu zuen bertan, eta laborategian lehen uranio-235 lagin hutsa prestatzea lortu zuen, naturan dagoen eta kate-erreakzioa sortzeko gai den isotopo fisionagarria. Uranio atomoak, neutroi batekin konbinatzen denean, energia asko askatzen duen bitartekari ezegonkor bat, bi atomo berri (fisio nuklearraren produktuak) eta beste fisio batzuk eragiten dituzten hiru neutroi sortzen ditu.
Hain zuzen ere, hori da bonba nuklearretan gertatzen dena. Erreakzioa ez da kontrolatzen; hasi eta materiala agortzen den arte jarraitu egiten du. Aurkikuntza hau funtsezkoa izan zen lehen armak sortzeko, zehazki, Hiroshiman jaurti zen Little Boy-ren hazia izan zen (ez zen gauza bera gertatu Thin Man eta Fat Man gailuekin, hauek eraikitzeko plutonioa erabili baitzuten). Andersonek beste zientzialari batzuekin batera lan egin zuen; hasieran gutxi ziren baina urteak igaro ahala handituz joan zen taldea. Lehenik, Princeton Unibertsitateko unitate berezi batean egon zen, eta, horren ostean, Los Alamos Laborategi famatuan hasi zen, 1943an.Gerra garaian, fisio nuklearraren oinarrizko ideiak aztertu zituen, neutroien xurgapen eta igorpenarekin lotutako denbora atzerapenen azterketa barne. Lantzean behin, egunean hamasei orduz egiten zuen lan.
Jakina denez, armamendurako uranioa erabiltzeko ideiak aurrekari teoriko bat izan zuen. Hain zuzen, 1938an, Lise Meitner, Otto Hahn, Fritz Strassmann eta Otto Frisch fisikariak lehenak izan ziren frogatzen uranio atomoak neutroiekin bonbardatzerakoan fisionatzen zirela. Aurkikuntza horren ondorioz, Albert Einsteinek Franklin D. Roosevelt Ameriketako Estatu Batuetako presidenteari gutun baten bidez ohartarazi zion alemaniarrek teknologia hori bera baliatu zezaketela bonbak sortzeko. Horregatik, AEBk aurrea hartzea erabaki zuten berea sortuz. Geroago, Einstein damutu egin zen aurkikuntzaren berri eman izanaz, horrek eragin zuelako proiektua sortzea.
Puzkerren gaia errepikakorra da zientziaren dibulgazioan eta, hedabide honetan bertan hesteetako gasen kontua Eduardo Angulo biologoak aztertu zuen. Oraingo honetan kimikaren ikuspegia ematen saiatuko naiz eta, neurri batean, ekarpen horren eguneraketarako baliogarria izatea espero dut. Puzkerrak zientzia erakusteko oso tresna interesgarria dira eta hainbat gairekin lotu daitezke: gasen legeak, usaimena, soinua, hartzidura-prozesuak… Ederra gozamena!
Irudia: Hesteetako gasak, alegia, puzkerrak ekoiztea oso arrunta da eta egunero egunero ia hogeita hamar puzker botatzera iritsi gaitezke. (Argazkia: Darko Djurin– domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Hesteetako gasen jatorria mota desberdinetakoa da. Alde batetik, irentsitako gasak dira azalpenetako bat. Zerbait jaten dugun bakoitzean airea irensten dugu, edari karbonatatuek ere gasa dute eta, jakina, fruta eta barazkiek ere aire kantitate garrantzitsua dute. Beste alde batetik, urdailean gertatzen den neutralizazioa ere kontuan hartu behar da. Urdaileko urin gastrikoan azido klorhidrikoa dago eta horrek konposatu basikoekin erreakzionatzen duenean, esaterako, bikarbonatoarekin, karbono dioxidoa sortzen da -gas horrek ere nonbaitetik atera behar du-. Hesteetan difusio prozesu garrantzitsuak ere gertatzen dira, hain zuzen ere, oxigenoa eta nitrogenoa odoletik lumenera, alegia, barrualdera doaz, baina, karbono dioxidoarekin kontrakoa gertatzen da eta hor beste gas iturri bat agertzen da. Azkenik, zuntzak eta digeritu ezin diren substantziak koloneko bakterioek hartzitzen dituzte. Hartzidura prozesuan ere hainbat gas ekoizten dituzte bakterioek, besteak beste, hidrogenoa, metanoa, karbono dioxidoa eta sufredun gasak. Horrexegatik, puzker kopurua eta konposaketa elikagaien osagaien araberakoa da. Digeritu ezin diren osagai gehiago badituzte, gas gehiago sortuko da, normala den bezala. Digeritu ezin diren, edo nekez digeritzen diren osagaien artean, aipatzekoak dira: zelulosa -elikagai-zuntzetan eta elikagai integraletan dagoena-, lekadunen hainbat osagai, kitina -itsaskien oskoletan eta perretxikoetan dagoena-, azak, azaloreak eta antzeko barazkiek dituzten sufredun konposatuak, tipulak, porruak eta antzekoek duten inulina eta, kasu berezi moduan, laktosarekiko intolerantzia dutenen kasuan, laktosa ezin dutenez digeritu gas gehiago pilatzen dute laktosa duten elikagaiak jaten badituzte.
Puzkerrei buruzko hainbat datu ematea ere beharrezkoa da. Egoera normalean, egun batean 500 eta 2500 mL gas inguru kanporatzeko gai gara, gutxi gorabehera 10 eta 25 puzkerretan banatuta –bai, horri buruzko ikerketak ere egin dira-. Horrek esan nahi du, puzker bakoitzak 20 eta 250 mL arteko bolumena duela -kalkulu matematiko sinpleak bakarrik kontuan hartuta, noski-. Gasen konposizio kimikoari buruz ere badago zer esana. Ikuspuntu kimikotik, puzkerrak nagusiki nitrogenoz, oxigenoz, karbono dioxidoz, hidrogenoz, metanoz eta hidrogeno sulfuroz osatuta daude. Sarritan, kontrakoa dirudien arren, kanporatzen ditugun gasen %1 soilik da kiratsaren erantzulea. Gainontzeko gasek ez dute usainik. Jakina, emandako datu horiek asko aldatzen dira pertsona batetik bestera, eta baita elikaduraren arabera ere. Puzkerrak nahaste oso konplexuak eta aldakorrak dira.
Gaizki usaintzen duten gasen kasuan, normalean sufre atomoren bat duten molekulak izaten dira, esaterako, metanotiola, dimetil sulfuroa edo azido sulfhidrikoa. Hala ere nitrogenoa duten konposatuak ere usain txarrekoak izan daitezke, adibidez, indola eta eskatola. Usain txarreko nitrogenodun konposatuak ezagunak ditugu; izan ere, putreszina eta kadaberina dira, besteak beste, gorpuen kiratsaren erantzuleetako batzuk, Kaieran bertan aztertu genuen bezala. Sufredun eta nitrogenodun konposatu horiek, kantitate oso txikietan egon daitezke, baina, gure usaimena oso eraginkorra da eta kontzentrazioa ñimiñoak antzemateko gai da.
1909. urtean, Kikunae Ikeda kimikako irakasleak artikulu bat argitaratu zuen japonieraz, eta bertan ordura arte aitortu gabe zegoen oinarrizko zapore bat aldarrikatzen zuen: umai-a, (zaporetsua japonieraz). Ordura arte, gizakiok zapore gozo, gazi, garratz eta mingotserako berariazko dastamen-hartzaile sentsorialak genituela uste zen. Horiek ziren oinarrizko lau zaporeak, bakoitza bere hartzailearekin.
Umai-a Japonian hegaluze deshidratatuarekin eta konbuarekin (Saccharina japonica alga marroiaren izen arrunta) egiten den saldaren (dashi) bereizgarria da. Ikedak umami izendatu zuen oinarrizko zapore berria; japonieraz, mi atzizkiak esentzia esan nahi du.
Irudia: Saccharina japonica alga korearrez dasima (다시마) bezala ezagutzen da. Iruditan dasima platera, barazki gisa, bi saltsez lagunduta. (Argazkia: Wikiwand)
Hogeita hemezortzi urratseko erauzte prozesu baten bidez, Ikedak zapore hori bera zuten kristalak zeuzkan substantzia bat atera zuen algatik: azido glutamiko gisa identifikatu zuen. Konposatu horrek sodio gatzaren forman eman zuen –sodio glutamatoa– umami zapore onena eta biziena. Azido glutamikoa aminoazido bat da, proteinen osagaietako bat, beraz, baina proteinak, gainera, beste funtzio batzuk betetzen ditu izaki bizidunetan. Esaterako, bide metaboliko askotan bitartekari nagusia da. Eta neurotransmisore (neurona artean informazioa transmititzen duen molekula) garrantzitsua da, ugariena ornodunen nerbio-sisteman.
Glutamatoa dute proteina askoko elikagaiek; okelak, kasu. Gainera, janarian duen presentzia detektatzeko gai gara, baita kontzentrazio txikitan ere; ondorioz, nutrizio balioaren adierazle bikaina da. Asko dira aminoazido horretatik kantitate handia duten elikagaiak; esaterako, tomate prestatuak eta elikagai hartzituek (gazta, adibidez). Gizakiaren esneak 10 aldiz glutamato gehiago du behi esneak baino; seinale aminoazido hori oso garrantzitsua dela gizakientzat jaiotzatik bertatik.
Glutamatoak zaporean zuen garrantzia aurkitu ondoren, Ikedaren ikasle batek beste substantzia bat atera zuen hegaluze deshidratatutik: inosinatoa, zeinak umai zaporean ere –dashiaren bereizgarri– laguntzen duen. Inosinatoa nukleotido bat da, glutamatoaren eragina indartzen duena. Efektu bera eragiten du guanilatoak –beste nukleotido bat–, zeina beste ikertzaile japoniar batek urte batzuk geroago legamiatik atera zuen. Guanilatoa barazkietan eta onddoetan dago, eta legamiatik bezala, shitaki onddo deshidratatuetatik ere kantitate handiak atera daitezke. Inosinatoa zein guanilatoa, baita glutamatoa ere, elikagai baten nutrizio balioaren adierazleak dira; horregatik dauzkagu substantzia horien hartzaile espezifikoak.
Aurkikuntzaren ondoren, Ikedak glutamato monosodikoa ekoizteko metodo bat patentatu zuen, eta ordutik aurrera asko erabili da zaporea indartzeko. Gaur egun konbutik ateratzen da. Horretarako, urtean bi mila bostehun milioi tona alga biltzen dira Txinako kostetan. Saccharina japonica algaren masa lehorraren % 2-3 artean glutamatoa da. Kantitate handi horren arrazoia hauxe da: algari bere zelulen barruan glutamatoa edukitzeak balio dio bere solutuen barne kontzentrazioa itsasoko urarenarekin berdintzeko eta, horrela, deshidratazioa eragozteko. Interesgarria da, halaber, jakitea itsas animalia batzuek ere beren ehunetan glutamatoa eta beste aminoazido batzuk pilatzen dituztela, zehazki, algen arrazoi beragatik: ura, efektu osmotikoa dela eta, ez da barnetik irteten. Hona naturaren kapritxo eder horietako bat: arazo beraren aurrean, animaliek eta landareek konponbide bera hartu izana, eta konponbide horretan egotea guk jaki batzuk besteak baino gustukoago izateko sekretua.
Ostalaritza ikastea erabaki zuenean, zera erantzun zion amak Juan Mariri: egin zezala etorkizun handiagoko karrera bat. Harrez gero joan diren hirurogehi urte hauetan, gastronomiak sekulako prestigioa hartu du gizartean. Juan Mari bilakaera horren parte garrantzitsua izan da. Eta Arzak, Donostiako Mirakruz gainean kokatutako familiarteko jatetxea, munduko jatetxerik onenetakoa da azken urte hauetan. Belaunaldi berri baten txanda da orain. Elena Arzakek, Juan Mariren alabak, hartu du aitaren testigua. Erretiratzeko momentua iritsi zaio Juan Mariri, bere ibilbideari errepasoa emateko unea.
Asier Altunak (Bergara, Gipuzkoa. 1969) Telmo Esnalekin batera zuzendu ditu Txotx (1998) eta 40 Ezetz (1999) film laburrak eta Aupa Etxebeste! (2005) −Donostia zinemaldiko New Directors sailean lehiatu eta Gazteriaren Saria irabazi zuena− eta haren jarraipen Agur Etxebeste! (2019) −iaz Euskal Zinemaren Galan estreinatua− film luzeak. Bakarka, Altunak lau film labur zuzendu ditu eta Donostia Zinemaldiko Sail Ofizialean parte hartu du Bertsolari (2011, lehiaketatik kanpo) eta Amama (2015) lanekin, (Amamak Irizar saria irabazi zuen). 2018an Zinemiran emandako Gure Oroitzapenak film kolektiboan parte hartu zuen egileak segmentu batekin. ARZAK since 1897 ekoizpenak Lau Haizetara dokumentalen koprodukzio-foroan parte hartu zuen 2018an.
…
Culinary Zinema
‘ARZAK Since 1897’ filmak inauguratuko du Culinary Zinema
Saileko beste bi mundu-estreinaldiak ‘Camí lliure / Free Way’ eta ‘La receta del equilibrio’ izango dira
Donostia Zinemaldiak Sundancen emandako eta Cannesko 2020ko hautaketa ofizialean sartutako ‘The Truffle Hunters’ filmaren nazioarteko estreinaldia hartuko du
Gaikako afariak Basque Culinary Centerren egingo dira eta hamabi chef ospetsuk hartuko dute parte horietan.
ARZAK Since 1897, Asier Altunak Juan Mari Arzak eta haren alaba Elenaren jatetxeari buruz egindako dokumentalak irekiko du Culinary Zinema saila, zeinak Donostia Zinemaldiaren 68. edizioan beste hiru film luze gehiago izango baititu. Ángel Parraren Camí lliure / Free Way filmean ere familiak garrantzi handia du, eta Raül Balam eta haren ama Carme Ruscalleda chefen arteko harremana erakusten da bertan; Óscar Bernàcerren La receta del equilibrio filmak, berriz, Ricard Camarena sukaldariaren erronka berria agerian uzten digu: konfinamenduaren ondoren bere lokalak irekitzea, hain zuzen. Azkenik, Michael Dweck eta Gregory Kershaw zinemagileen The Truffle Hunters izango dugu, Piemonteko (Italia) trufa zuri gutiziatuaren bila ibili ohi diren adineko pertsona batzuen deskribapena, hain zuzen.
ARZAK Since 1897, Camí lliure / Free Way eta La receta del equilibrio mundu-estreinaldi gisa emango dira Donostian, eta The Truffle Hunters, ordea, nazioarteko estreinaldia izango da.
Asier Altuna (Bergara, Gipuzkoa. 1969) Zinemaldira itzuliko da, hainbat aldiz parte hartu ondoren: Sail Ofizialean Amamarekin (Irizar Saria, 2015) lehiatu zen, Bertsolari (2011) lehiaketaz kanpo aurkeztu zuen eta New Directors sailean eta Euskal Zinemaren Galan Aupa Etxebeste! (Gazteriaren Saria, 2005) eta Agur Etxebeste! (2019) –biak Telmo Esnalekin batera zuzenduak– aurkeztu zituen, hurrenez hurren. ARZAK Since 1897, 2018an Lau Haizetara Dokumentalen Koprodukzio Foroan parte hartu zuena, sukaldaritza tradizionalak egile-sukaldaritza berri bihurtzeraino izandako prozesua aztertzen du, Juan Mari eta haren alaba Elena dira filmeko pertsonaia nagusiak, baina beste sukaldari batzuk ere ageri dira, besteak beste, Ferran Adrià, Pedro Subijana, Joan Roca, Karlos Arguiñano, Andoni Luis Aduriz eta Dabiz Muñoz.
Bestalde, Ángel Parrak (Madril, 1978) Raül Balam sukaldari katalanaren gainditze-istorioa azaltzen digu Camí lliure / Free Way filmean; izan ere, droga-adikzioak gainditu ostean, bere ama Carme Ruscalledaren jatetxe ospetsua zuzentzeko aukera izan zuen, baina bere bideari jarraitzeko eskaintzari uko egin zion. TVEko errealizadore gisa ardura handiko zereginak zituen bitartean, Angel Parrak zinema gastronomikoa ezagutzeko aukera izan zuen Eneko Atxa eta Jiro Ono sukaldariei buruzko Soul (2017) dokumentalean.
Fikziozko eta ez-fikziozko hainbat lanen egile, Óscar Bernàcer (Palma, Espainia, 1978) jada aritu da lankidetzan Ricard Camerenarekin Cuineres i cuiners telesail dokumentalaren hiru denboralditan. Orain, La receta del equilibrio filmean berriz ere izango du chef valentziarra; konfinamenduaren ondoren sukaldariak bere jatetxeak berriro irekitzeko izandako erronka gogorra islatzen da film horretan, baita bere baratzeak, pandemiaren eraginpetik kanpo, bere hazkunde-ziklo naturalari jarraitzen diola ere.
Michael Dweck (Brooklyn, New York) eta Gregory Kershaw (Utica, New York) estatubatuarrak berriro elkartu dira, The Last Race (2018) –elkarrekin zuzendutako lehen film luzea– zuzendu ondoren, The Truffle Hunters sortzeko, Sundance Zinemaldian estreinatu zuten filma, eta Cannesko 2020ko hautaketa ofizialean ere sartu zen, nahiz eta azkenean aurtengo edizio hori bertan behera utzi den, COVID-19aren eraginez. Txakurrekin batera Piemonteko (Italia) basoetan Albako trufa zuri arraro eta preziatuaren bila arakatzen ibili ohi diren laurogei bat urteko gizon batzuei jarraipena egiten die filmak.
Uda hasieran bisita berezia izan dugu Mahalan, Tolosaldeko Triatloi taldearena. Bisita berezia, diogu, badirelako urte dezente, babesleak garen heinean, bidelagun gaituztela.
Hitzordua Tolosaldeko Triatloi taldea hobeto ezagutzeko profitatu nahian, Aitor Elduaienekin hitz egun dugu. “Bilakaera handia izan du taldeak”, esan digu kirolari beteranoak gogoa iraganera eramanda, “eta hiru etapa nagusi, bere argi-ilunekin”.
80ko hamarkadan, loraldi bat bizi izan zuten elkarteek Euskal Herrian, baita kirol elkarteek ere. Ordurako gainera, baziren tradizio eta ibilbide handiko klubak, eta maiz horien pean kirol jarduera ezberdinak egiten ziren. Testuinguru horretan jaio zen gaur mintzagai dugun taldea, Elduaienek argitu digunez. “89an, artean Euskal Herrian triatloia pixka bat ezagutzen hasia zela, Tolosan bertan lagun talde batek erabaki zuen bere horretan triatloi talde bat sortzea, ez klub baten menpeko. Eta horrela sortu zen espainiar Estatuko lehen triatloi taldea izango zena, Tolosaldeko Triatloi taldea”.
Sorrera hartan izen oso ezagunak ere baziren tartean, gerora belaontzian zebilela karibetar uretan desagertu zen Dina Bilbao, ondarrutar tolosartua, edo orduan bikotekide zuen Josu Iztueta, Nairobitarra autobusaren gidaria; “erreferente izan zen talde bat, abentura batean sartu zena, artean ezezagun samarra baitzen triatloia. Materiala lortzeko, entrenatzeko… asmakizunetara jo edo kanpotik zetozen berrikuntzei irekita egon beharra zuten. Belaunaldi hark ekarri zuen indar hori Tolosara”.
Momentu polita bizi du taldeak, eta ez naiz mintzo kirol emaitzez. Azken urteetan taldera gazteak ari dira biltzen, beraien kabuz ate joka etorriak, eta neskak asko. Polita da hori.
Hasierako bolada hura, “bota erraz 15 bat urte, kasik 2000 urtera arte, argia, oso argia izan zen”, Elduaienen aburuz. Eta gerokoa iluna, bizpahiru urte txarretan ia desagertzeko zorian izan baitzen taldea, belaunaldi aldaketaren faltagatik. Gero, berriro suspertzen hasi eta orain “loraldi polit bat” bizi ei du berriro taldeak, hirugarren etapa, zeinetan bidelagun duten Mahala.
“Oso momentu polita bizi du taldeak, eta ez naiz mintzo kirol emaitzez. Bada 30-40 lizentziako talde bat, bada zerbait, eta batik bat giroa oso polita da. Azken urteetan gainera, taldera gazteak ari dira biltzen, beraien kabuz ate joka etorriak, 18 urte bueltakoak, eta neskak asko. Polita da hori”.
.
Tolosa eta abentura
Taldearen sorrerara bueltatua, eta zergatia ulertu nahian, “badago zerbait hemen Tolosan, sekulako mugimendua dago”, onartu digu Elduaienek. Kirolariaren aburuz, garai hartan triatloiak abentura espiritua zuen, eta hori Tolosarekin oso uztartuta dago; “abentura esan nahi dut esplorazioa, gauza berriak egin edo ezagutzea, bidaiak…. horrekin oso ezkonduta egon da beti Tolosa”. Eta espiritu horixe zuten arestian aipatutako kirolari aitzindariak ere. Arrakasta izan eta gazteak erakarri zituen horrek.
“Oso transmisio naturala izan da, ez baitugu triatloi eskolarik sortu -pendiente dugu hori-. Hasierako lagunarteari, adin batera iritsita beste kirol batzuetatik zetorren jendea batu zitzaion, zerbait berria probatzearren. Profil hori aldatzen joan da, eta orain 20 urtez azpikoak zuzenean ari zaizkigu gerturatzen. Baina kasik hitzetik hortzerako transmisioa gertatu da, Tolosaldeko Triatloi taldeak, bereizgarri bat badu, anbientea izan da-eta. Oso giro jatorreko taldea izan da, euskalduna, oso euskalduna, eta horrek erakarpen indarra du”.
Eguneroko bizitzaren gorabeherek sarritan ez digute denborarik uzten egunean eguneroko erosketak egiteko. Elikagai gehienekin ez da arazorik egoten, erosten direnetik hondatzen diren arte nahiko denbora izaten dugulako produktuak kontsumitzeko. Alabaina, fruta eta barazkien kasuan, arazo handiagoa gerta daiteke; izan ere, epe nahiko laburrean usteltzen eta galtzen dira. Barazkiak eta frutak edozein momentutan eskuragarri izateko modu bat elikagai horiek izoztea da, baina, zer gertatzen da nutrienteekin fruta eta barazki freskoak izozten direnean?
Pentsatzen denaren aurka, frutek eta barazkiek ez dituzte nutrienteak galtzen izozten direnean. (Argazkia: naturfreund_pics)
Fruta eta barazki freskoa ala izoztua? Sarri askotan, galdera horren aurrean erantzun argia daukagu: freskoa bada, hobe. Ikerketek erakutsi dutenez, izoztutako elikagaiekiko joera negatiboak ditugu freskoekin alderatuz gero. Oro har, pentsatzen da izoztutako elikagaiak kalitate baxuagokoak direla, edo nutriente galera garrantzitsuak gertatu direla izozteko prozesuan. Oro har, latetan edo izoztuta dauden elikagaiak ez ditugu elikagai freskoak bezala ikusten. Jaso berri den barazki horrek nola izango ditu, baina, izoztutakoak baino nutriente gutxiago? Bada, ikerketek erakutsi dutenez, pentsatzen den hori ez da zuzena.
Hori guztia ulertzeko, lehenik eta behin bioerabilgarritasuna zer den azaldu behar da. Zenbait elikagaik dituzten mikronutrienteak oso modu sendoan daude lotuta janariari eta, hortaz, gure organismoak ezin ditu berarentzat erabilgarri bihurtu. Bioerabilgarritasunak adierazten duena da benetan gure organismoak nutriente horren zer kantitate erabili dezakeen.
Bart lagun batzuk izan ditugu etxean afaltzen. Afal osteko solasak handik hara jo zuen. Erlea lorez lore dabilen maneran aritu ginen gu: gai batetik beste batera saltoan. Halako batean konfinamendu garaiko hezkuntzari heldu genion.
Lagunei komentatu nien nola herriko ama batek udaletxera hots egin zigun konfinamenduaren erdian, umeak eskolak bidalitako lanak ezin zituela egin etxean ordenagailurik ez zutelako eta eskuko telefonoan ez zela posible eta ea ahal zuen udaletxera hurbildu eta jasotakoa inprimatzea. Istorio horren harira komentatu nuen badela gure arduradun politiko batzuen artean pentsamendu txupiguai bat zeinek pentsaraztera eramaten dituen gure gizartean baliabide teknologikoak noranahikoak direla. Hortaz, konfinamendua ailegatu denean hezkuntza-prozesuarekin aurrera segitzeko zein modu egokiagorik baliabide telematikoak baino?
Lagunetako batek bota zigun arazo ekonomikoak zituzten familietan horrelakoak gertatzea entenditzen zuela, baina egoera normal batean dauden familietan utzikeria baino ez dela. ‘Total inpresora batek 50€ baino ez ditu balio’ esanez bukatu zuen. Harri eta zur laga ninduen. Ez nuen espero gure lagunak pentsamendu txupiguai hori gurtzea. Eztabaida beroa izan genuen tarte batean, bakoitzak bere arrazoiak jarri zituen mahaiaren gainean. Nire lagunak ez ninduen eraman utzikeriaren ikuspegira eta neronek ez nuen konbentzitu ordenadorerik etxean ez izatearen hautua zilegi dela eta ez duela pertsona bat haitzetako gizaki bihurtzen.
Covid19aren krisiak klaru utzi du gure gizartean dagoen arrakala teknologikoa. Arrakala horren osagaietako bat beste arrakala batean du oinarria: ekonomikoan. Jateko zailtasunak dituena nekez iritsiko da abiadura egokiko internet-konexioa etxean izatera edo ordenagailu bat erostera. Beste lehentasun batzuk dauzka.
Arrakalaren beste osagai batek soziologiatik edaten du. Nire lagun horrek eta biok ordenagailua dugu lan-tresna. Ordenadorik gabe ez genekike lan egiten: galduta geundeke. Hortaz, etxean ordenadorea izatea, neurri batean, lantokian lan-tresnatzat dugulako da. Horrekin elkarrekintzan aritzea ohituta gaude eta ez lan-kontutarako bakarrik. Interneten nabigatzen, informazioa bilatzen, hedabide digitalak kontsultatzen edo sare sozialetan ibiltzen ordenagailuaren bidez ikasi genuen. Laguna eta biok ez bezala, eguneroko lanean ordenagailuarekin harremanik ez duenak, arrazoiren bat behar du trastea etxean beharrezkoa duela sinisteko. Bideo-jokoen edo argazkigintzaren afizioa dutenek badute arrazoi sendo bat ordenadorea etxean izateko. Alabaina euskarri teknologikoa behar ez duten afizioak dituztenek zer arrazoi dute? Sare sozialetan ibiltzeko, hedabide digitalak kontsultatzeko edo informazioa biltzeko ez dute ordenagailuaren beharrik, eskuko telefonoarekin egin ditzakete operazio horiek guztiak. ‘Baina seme-alabarik badu eta eskolako lanak egiteko’ bota lezake nire lagunak. Ume horiek eskoletan dituzte ordenagailuak eta, igual, ez dute etxean izateko beharra sentitzen. Izan ere, eskuko telefonoak ematen die konektatuta egoteko behar duten guztia!
Webguneak cookie-ak erabiltzen ditu nabigazioa errazteko, publizitatea kudeatu eta analisi estatistikoetarako. Nabigatzen jarraitzen baduzu hauen erabilera onartzen duzula ulertuko da.Onartu
Alde batetik, haragi kontsumoa gutxitu beharko litzateke. Bada, adituen esanetan, horren gehiegizko kontsumoak osasunean gaitzak eragin ez ezik, naturan ere, kalte oso larriak eragin litzake. Hortaz, horrekin hasi beharko genukeelakoan nago! Haragia, leka eta proteina asko dituzten jatorrizko jaki ekologikoekin ordezkatzea izango litzateke bide egokienetariko bat. Izan ere, giza-osasunean onurak dakartzate; eta bide batez, naturarekiko jasangarria da.
Eta ez hori bakarrik, jaki horien kontsumoa sustatzeak eta praktikan jartzeak E.H-ko nekazarien etorkizuna ere, bermatuko litzateke. Baita, euskal nekazari eta abeltzaintzek naturarekin egin duten eta egiten ari diren lana ere kontuan hartuko litzateke. Bada, txalotzekoa da, urteetan zehar, eurek egindako beharra.
Asier Altunak (Bergara, Gipuzkoa. 1969) Telmo Esnalekin batera zuzendu ditu Txotx (1998) eta 40 Ezetz (1999) film laburrak eta Aupa Etxebeste! (2005) −Donostia zinemaldiko New Directors sailean lehiatu eta Gazteriaren Saria irabazi zuena− eta haren jarraipen Agur Etxebeste! (2019) −iaz Euskal Zinemaren Galan estreinatua− film luzeak. Bakarka, Altunak lau film labur zuzendu ditu eta Donostia Zinemaldiko Sail Ofizialean parte hartu du Bertsolari (2011, lehiaketatik kanpo) eta Amama (2015) lanekin, (Amamak Irizar saria irabazi zuen). 2018an Zinemiran emandako Gure Oroitzapenak film kolektiboan parte hartu zuen egileak segmentu batekin. ARZAK since 1897 ekoizpenak Lau Haizetara dokumentalen koprodukzio-foroan parte hartu zuen 2018an.
Bart lagun batzuk izan ditugu etxean afaltzen. Afal osteko solasak handik hara jo zuen. Erlea lorez lore dabilen maneran aritu ginen gu: gai batetik beste batera saltoan. Halako batean konfinamendu garaiko hezkuntzari heldu genion.