Biologiaren eta literaturaren arteko harremana aurkeztu du Juan Ignacio Pérez Iglesiasek ‘Animalien letrak’ hitzaldian. Txibia erraldoiak, zeroiak, lera txakurrak, kolibiriak eta erreginatxo marradunak izan ditu hizpide, Herman Melville, Julio Verne, Jack London eta H. D. Thoreau autoreen eskutik.
….
Literaturan baldin bada animalia ikonikorik, balea da; zehazki, Moby Dick. Zeroia zen Moby Dick, bale horzdun handiena. Euskal kostaldean garrantzia handia izan dute baleek. Baina, pentsa daitekeenaren kontra, ez dira ehizatu haragiagaik, olioagatik baizik. Ugaztunak eta endotermoak dira baleak. Beroa gorde behar dute tenperaturari eusteko eta ura oso medio gogorra da horretarako. Bero galerari aurka egiteko baleek duten modu bakarra olio geruza da. Olio hori ustiatzeko ehizatzen ziren baleak.
Herman Melvilleren “Moby Dick” liburuan irakur daiteke: “Zeroiak bere denboraren zazpiren batean zehar bakarrik hartzen du arnasa edo, bestela esanda, igandean bakarrika hartzen du arnasa”.Hau ez da egia. 90 minutu egon daitezke urpean baleak, arnasa hartzeko azalera igo gabe. Horretaz gain, zeroiak eta baleak urperatzen direnean airea bota egiten dute, hartu baino. Urpera doazenean, beraz, ez dute birikak airez betetzen, husten, baizik.
Aurretik hartutako airearekin mioglobina oxigenoz bete egin dute eta horrekin egiten dute urpealdia. Mioglobina kantitateari esker egin dezakete hau, izan ere, gizakiok kilogramo bakoitzeko 6g. mioglobina baldin badugu, zeroiak 76g. ditu. Horri esker uperatu daiteke 1.500-2.000 metroraino. Non txibia erraldoiak topatu daitezkeen.
Julio Verneren “Hogei mila legoako bidaia itsaspetik” liburuan topatu daitezkeenak bezala. Eta beti galdera bera sortzen da halako txibia ikustean: jan daiteke? Ba, ez. Oso gogorra delako eta, batez ere, amoniako eduki altua duelako.
Txibia erraldoiek euren barne fluidoetan amonio asko daukate, flotagarritasuna aldatzeko erabiltzen dutena. Ez da duten berezitasun bakarra, baina. Naturaren begirik handiena dute: 25cm baino gehiagoko diametrokoa. Tamaina handiaren arrazoia ez omen da bizi diren sakontasunean argi gutxi dagoela. Zabaldutako hipotesiaren arabera, zeroiek txibiak erasotzean sortzen duten presio uhinek luminiszenteak diren izakietan luminiszentzia aktibatzea eragiten dute eta horrela zeroiaren soslaia ikus daiteke. Bereziki horretarako moldatuta omen dago txibiaren begia.
Zenbaki guztien atzean bada zerbait; askotan bizitza, gezurra ematen badu ere. Zenbakien kodeen itzalean, ez da mamurik bizi –edo bai?–, zu eta biok bezain bizirik dauden izakiak baizik.
Gure etxean zenbakidun asko gaude, pertsonak eta animaliak; gehienak animaliak, ardiak eta ahariak. Ardi askoren zenbakiak buruz dakizkit, garai batean telefono zenbakiak nekizkien bezala. Zenbakia ikusi zerrenda batean eta gai naiz ardi/ahari horren bizitza kontatzeko… 81511, 82457, 66770, 81527, 95570, 00001, 81528… Horietako batzuek izena ere badute, baina zerrendek zenbakia jasotzen diete, eta neuk izena jarraian.
73544 orain dela sei urte jaio zen, eta herenegun hil zen. Ez genion izenik jarrita, baina badakigu aurten ume hila bota zuela, urte hasieran. Badakigu berriz ere ernai geratu zela eta erditzear zegoela egunotan. Azken asteotan eskuin begiko infekzioa tratatzen ari gintzaizkio, olio esentzialez; eta erosoa izan ez arren, otzan jokatzen zuen, sentituko ote zituen zainketa horien beharra edota onura?. Hil denean konturatu gara 81528ren ama zela; Primaderaren ama, alegia. Igande goizean ardi bat falta zen; ernai zegoen hura, 73544. Mendiko larreetara joan ginen bila, arrastorik ez.
Arratsaldean itzuli, eta putreen luma asko ziren belarretan, beleen bestetzuk. Aurrera jarraitu, eta beleen karranken artean, bestelako doinu entzuten zen tarteka. Aurrera berriz ere, luma gehiago eta doinu hura zehatzago: arkume-marrua. Bihotzak aurreratu nahi oinei… Aldi berean gorpuztu ziren gure beldur eta esperantzak: 73544ren hezurdura eta azala errekastoaren ondoan eta bi arkume eder eta garbi pinuditxo baten itzalean.
Ez dakigu zer gertatu zen, hipotesi andana izan dugu etxean bueltaka, gu zorabiatu arte. Ziur aski ardia erditu eta kumeak garbitutakoan, abiatuko zen ura edatera –oso egarri izaten baitira erditu ondoren–, eta plazenta zintzilik zuela egingo ziotela putreek eraso. Egun dugun egia gordin-gordina da 73544 hilda dagoela, guztiz janda eta bi arkume ditugula orain babesteko, euren amak emango lieken goxotasuna jasoko ez dutenak, gu asko saiatu arren.
Zorionez, aurtengo erditze garaian oritza soberan izan genuen, eta, badaezpada, izoztea erabaki genuen. Horixe ematen ari gatzaizkie urruxa eta aharikoari. Hiruzpalau ordutan behin eman behar diegu biberoiez urrezko edabea; hemendik bi egunetara izoztuta dugun ardi-esnea ematen hasiko gara. Bere garaian hartu genuen lanak badu orain garrantzi handia, bi txiki horien bizitzarako ezinbestekoa.
Zer pentsatu eman digu gertatutakoak. Behin baino gehiagotan hona ekarri izan dizkizuet kaletarren txakurren erasoak; orain basapiztiena. Ez da erraza gaia, ezin dut aldarrikatu putreen, beleen, basurdeen, azerien, azkonarren, satorren, otsoen, hartzen eta abarren desagerpena. Ezin dut sentitzen ez dudalako eta jakin badakidalako beren funtzioa betetzen dutela, arazoak –batzuk oso handiak– sortu arren. Baina mingarria da oso egoera. Min egiten didate gure ardi horren sufrimenduak eta izan duen amaierak, arkume horien orduko noraezak eta beldurrak … Putreok jan behar dutela jakiteak ez dit mina arintzen, orain ditugun lan gehigarriak ez dira desagertuko.
Zaila egiten zait argi eta garbi lerratzea abeltzaintza eta animalia basatien arteko harremanaren gainean. Beste gai askotan bezala, honetan ere bi indarren artean sentitzen dut neure burua. Ez dakit zuek zer nolako lerratze egingo duzuen, nahiko nuke lerratze horretan zenbakidun hauen guztien bizitzak ez desagertzea eta gu guztiok –pertsonak eta animaliak– itzalpeko mamu ez bilakatzea.
Gizentasuna gaitzat hartuta, gaur egungo populazioaren egoeraren ‘erradiografia’ osatu dute zientzialariek, eta ondorio garbia atera dute: bereziki landa eremuan handitu da azkarren gorputz-masaren indizea.
…
“Herri usaina dago”. Zeinek ez du esan edo entzun hori noizbait. Inguru natural osasungarriarekin parekatu ohi dugu landa eremua, baina, egia esanda, gure garunak marrazten duen irudia eta errealitatea gehienetan ez doaz batera. Festa hondatu nahi izan gabe, usain horren atzean tximinietatik datorren errekuntza dago, karbono monoxidoa gehienetan; baina hori baino gehiago ere bada, sutara bidaltzen den materialaren arabera.
Funtsean, lurraldean sakabanatutako milaka erraustegi txikien arrosarioa osatzen dute herrietako tximiniek, ez baherik ez ingurumen kontrol zehatzik ez dauzkatenak. Herri usaina, hain justu. Eta osasun arazoak eman, ematen dituzte, noski. MOE Munduko Osasun Erakundeak zabaltzen dituen zenbakiak ikustea besterik ez dago: zortzi milioi lagun inguru hiltzen dira urtero kutsadura dela eta; eta ardurak, gutxi gorabehera, erdibana banatuta daude: erdia ingurumeneko kutsaduraren errua da, eta, beste erdia, kozinatzeko eta berotzeko erabiltzen diren etxe barruko suteena.
irudia: osasun arazo askorekin lotzen da obesitatea: besteak beste diabetesa, hipertentsioa, bihotzeko gaitzak eta hezurren zein artikulazioen arazoak. (Argazkia: Anmol Kerketta/Unsplash)
Kutsadurarena ez da arlo honetan dagoen mito bakarra. Esaterako, landa eremuko ohiko elikadura osasungarriagoa dela “saltzen” da askotan, edota landa eremuan egiten den nekazaritza txikiak duen ingurumen inpaktua ezkutatu ohi da ere, diesel traktorearen idealizazio xelebre batean. Sendabelarrak ez aipatzearren.Funtsean, eta “baserriaren” idealizazio baten ondorioz, hiria garapen basatiaren gunetzat hartzen den modu berean, landa eremua jasangarritasunaren eredutzat hartu ohi da, eremu geografiko biak ala biak gizakiak txarrerako aldarazitako inguruneak izanda ere.
Halakoetan egiaren bila ari garenean, datuetara jotzea da hoberena. Oraingoan, datu andana eskutan, zientzialari talde batek errotutako beste ideia bat alboratu du. Kasu honetan, populazioaren obesitateari buruzkoa da ideia hori. Naturealdizkarian argitaratutako gutun batean eman dituzte datuak: azken hamarkadetan, obesitatea bereziki landa eremuan handitu dela erakusten dute zenbakiek.
NCD-RisC kolaborazioak egin du ikerketa. Kutsagarri ez diren gaitzak ikertzen ditu taldeak, mundu mailan. Londresko Imperial College erakunde ezagunak du talde hori koordinatzeko ardura: orotara, 1.000 zientzialarik baino gehiagok parte hartu dute lanean. 200 herrialdetan jaso dituzte datuak, 1975-2017 tartean. Izan duten lana ez da makala izan: 112 milioi lagun helduren pisua eta altuera kalkulatu dute, eta, era horretan, haien gorputz-masaren indizea (GMI) ondorioztatzeko modua izan dute.
Norvegiako aditu talde batek baieztatu du mugikorrak eta wifi-sareak seguruak direla osasunerako. Gobernuaren eskariz egindako ikerketaren emaitzek hori ondorioztatu dute; azterketan, aditu batzordeak aintzat hartu ditu maiztasun txikiko erradiazio elektromagnetikoa igortzen duten teknologia ohikoenak, hau da, telefono mugikorrak, wifi-sareak, mugikorren antenak, ikus-entzunezkoen antenak eta beste komunikazio-tresnak. Horiek guztiek osasunean izan dezaketen eragina aztertzeaz gain, osasun-arriskuen kudeaketari eta araudiari buruzko aholkuak ere eman ditu batzordeak.
Batzordea, osasun zerbitzuetako eta garraio eta komunikazioetako zenbait adituk eta ikertzailek osatu dute, Jan Alexander Norvegiako Osasun Saileko zuzendari nagusiordeak zuzenduta.
Gai honen inguruko hainbat ikerketa egin dira orain arte, hala ere, Norvegiako adituek egindako azken azterketa hau sakonenetakoa eta berriena izan da. Aurretik egin diren beste ikerketek ondorioztatutakoa berretsi egin du azken azterketa honek ere: teknologia horiek osasunari kalte egiten diotela erakusten duen froga bakar bat ere ez dagoela egiaztatu dute.
Ikerketa gehienak erradiazioa minbizi-eragilea ote den ikusteko egin dira, eta pertsonetan, animalietan, zeluletan eta baita DNAn ere aztertu da maiztasun txikiko erradiazio elektromagnetikoak duen eragina. Ikerketa batzordeak ondorioztatu du ez dagoela esaterik tresna horiek erabiltzeak minbizia izateko arriskua areagotzen duenik.
Azken urteotan mugikor erabilera izugarri handitu egin da, eta azterketa epidemiologikoek ez dute erakusten minbizi kasu gehiago dagoenik. Ikerketa hauetako batzuk oso luzeak dira (20 urtekoa da luzeena), eta beste batzuk haur eta gazteekin ere egin dituzte, eta inongo kasutan ez dute erlaziorik ikusi mugikorrak erabiltzearen eta minbiziaren artean.
Erradiazio eragina neurtzeaz gain, araudia ere aldagai gisa aztertu du aditu batzordeak. ICNIRPk (Erradiazio Ez-ionizatzailetik Babesteko Nazioarteko Batzordeak) ezarritako segurtasun-mugak nahikoak direla adierazi du ikerketak. Horretaz gain, teknologiek baimentzen dutena baino askoz ere potentzia txikiagoa erabiltzen dutela baieztatu dute adituek.
Horrenbestez, aditu batzordeak adierazi dumaiztasun txikiko uhin elektromagnetikoak igortzen dituzten tresna teknologikoak seguruak direla.
Ohituta gaude Interneteko prezioen bat-bateko igoerekin eta jaitsierekin. Horrez gain, prezio dinamikoak kalean ikustetik gertu egon gaitezke, ogiaren prezioan adibidez. Izan ere, negozio fisikoaren eta digitalaren arteko mugak gero eta efimeroagoak dira. Ikus dezagun nola.
Argazkia: Judit Besze “MUSETTE bakery”.
Marketinaren pertsonalizazioa
Web bidezko saltokiak gero eta pertsonalagoak dira. Eskaintzen duten esperientzia espazio fisiko batean izango genuke bizipenaren antzekoa da gero eta gehiago: erosketa erraza eta intuitiboa da, tarteko informatika eta prozesuak ikusezin, ukiezin bihurtzera arte.
Saltoki digitalen ahaleginak zuzentzen ari dira aurrea hartzera, bezeroak ezer bilatu aurretik erosteko prest dagoena eskaintzera. Hau da, herriko dendek duten abantaila hori imitatzera, ezagutzen gaituen herriko dendaria berdintzera. Hainbat baliabide erabilita:
datu-analisiak
txatak
gomendioak
…
Marketinean pertsonalizazioa esaten zaion horrek ordezkatzen du dendariaren lana.
.
Datuen aurrean erreakzionatu
Horretarako datuez baliatzen dira. Datuak, datuak eta datuak, ez dago beste gairik. Datuak bildu eta prozesatzeaz gain, datuon aurrean ahalik eta azkarren erreakzionatu behar da. Datuak haiek baino une egokian erabiltzeko gaitasuna da abantaila.
Datuak erabili daitezke erabiltzaileei laguntzeko, gustatuko zaien hori eskaintzeko edo eta gatibu dugun erabiltzaileari ahalik eta etekin ekonomiko handiena ateratzeko.
Ez da asko hegaldi bat erreserbatu nuela oso prezio onean. Jarraian, hegaldi bera erreserbatzen ahalegindu nintzen beste hiru lagunentzat eta hirukoitza eskatzen zidan webguneak hegaldiko. Banekien zer ari zen gertatzen, banekien bazekitela pertsona horiek hegaldi zehatz hori behar zutela, elkarrekin gindozela. Surge pricing esaten zaio tarifa dinamikoen estrategia horri.
Sarea aldatu, vpn bidez konektatu, beste gailu bat bilatu… eta hainbat proba egin ostean lortu nuen sistemak ni ez identifikatu eta jatorrizko eskaintza berreskuratzea. Nazka-nazka eginda, behar baino denbora gehiago galduta, baina helburua lortuta.
.
Estrategia digitalak espazio fisikoetan
Online dendak saltoki fisikoen pertsonalizazioa ezartzen ari diren bezala, denda fisikoak ere ahaleginduko dira online dendetan funtzionatzen dute taktika komertzialak haien negozioetan ezartzen. Supermerkatuetan, adibidez.
Oso bitxia da supermerkatuetan gertatzen dena. Ordaintzen dugunean identifikatzen gaituzte, fidelizazio-txartelaren bidez, badakite nor garen eta gure fitxan erregistratzen dute gure erosketa. Atetik ateratzeko gauden une horretan gertatzen da hori: agian, gehiago bueltatuko ez garenean, egin zezaketen guztia egin gabe utzi dutenean. Akaso, deskontu-txartelen bat emango digute hurrengo erosketarako. Hurrengo erosketarako? Eta, ez bagara bueltatzen?
Online dendek iristen garenean identifikatzen gaituzte, eta horren arabera pertsonalizatzen dituzte eskaintzak eta prezioak. Bezeroak irteeran beharrean sarreran identifikatu ahal izatea da gaur egungo supermerkatuen erronka.
.
Prezio aldakorrak supermerkatuan
Identifikazioa erabili daiteke eskaintzan zein prezioan eragiteko. Elikagai denda fisikoak, dagoeneko, apaletako etiketa elektronikoekin esperimentatzen ari dira eta horrek aukera ematen die hainbat faktoreren arabera prezioak urrunetik edo automatikoki aldatzeko.
Prezioak finkatzeko algoritmoek hainbat aldagai aplikatu ditzakete, hala nola egunaren ordua, eskaria, kokapena, lehia edo bezeroen erosketa patroiak. Imajinatu surge pricinga hegaldietan ez ezezik eguneroko erosketetan. Are gehiago, imajinatu surge pricinga eguneroko erosketetan supermerkatu fisikoetan. Ogiaren prezioan, esate baterako. Ogiaren prezioa aldakorra izan liteke eskariaren, orduaren edo eroslearen arabera.
Badirudi, epe ertainean saltokiek gaitasuna izango dutela sareko estrategiak saltoki fisikoetan ezartzeko. Sektorearen transformazio digitala da aurrez aurre duguna. Ikusteko da bezeroak prest dauden ogiak zenbat balioko duen ez jakiteko eta egunetik egunera ezberdin ordaintzeko. Hainbat komunikabidetan aipatzen diren inkestek ezetz dioten arren aldea dago generazioaren arabera etamillenialak aldekoak lirateke.
Supermerkatuen transformazio digital honetan oso kontuan hartzekoa da generaziorik gazteenak prezio aldakorrekin hazi direla sarean. Hauentzat ohikoak dira prezio dinamikoak eta eskaintza onak eskuratzeko aukera gisa hautematen dituzte. Ez dute prezio guztiak finkoak ziren garairik ezagutu.
Zein desberdina den harategian erositako txuleta eta platerean patata frijituekin batera jaten duguna. Aitzitik, biak produktu bera dira. Produktu bera, baina, jakia gozagarria egiteko ezinbestekoak izan diren erreakzio kimikoak eta aldaketa fisikoak gertatu ondoren lortzen dena da gustukoen duguna. Zergatik ote?
1. irudia: Kozinatutako haragiak kolore desberdinak izango ditu tenperaturaren eta kozinatze denboraren arabera. Koloreaz gainera, zapore eta usaina ere desberdina izango da. (Argazkia: Bru-nO – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Haragia kozinatuta jateko arrazoiak lau dira: seguruagoa da -kozinatzean patogenoak hiltzen dira-, errazago mamurtzen eta digeritzen da -desnaturalizatutako proteinak errazago erasotzen dituzte gure digestio-entzimek-, eta zapore hobea du. Segurtasun kontuak alde batera utzita, zaporea bera aldatzea arrazoi nahikoa da haragia kozinatzeko. Haragi gordinak zaporea du, bai, baina, aroma eskasak ditu. Haragiari egindako kalte fisikoa nahikoa da muskulu-zuntzek osagai aromatikoak askatzeko, baina, aroma eta zaporea benetan garatzeko aldaketa kimikoak gertatu behar izaten dira. Aldaketa kimikoei esker zeluletan dauden molekulak askatze dira eta birkonbinatu egiten dira konposatu berriak emateko.
Haragia ez bada berotzen uraren irakite puntutik gora, bere zaporea proteinen eta gantzen deskonposaketaren ondorioz askatutako molekulena izango da. Tenperatura ez bada 100 ºC-tik gora igotzen, ez dira lortuko haragi txigortuaren kolorea.Horrexegatik mikrouhin labean edo uretan egosiz ezin da haragi txigortuaren kolore arrea lortu. Alabaina, haragia 100 ºC-tik gora berotzen bada -frijitzean edo labean erretzean, adibidez-, gainazalean Maillard-en arretze erreakzioak gertatzen hasten dira eta haragi txigortuaren zapore eta usainak agertzen dira. Maillarden erreakzioen ondorioz nitrogenoa, oxigenoa edo sufrea duten eraztun motako molekulak sortzen dira eta horiek dira, hain zuzen ere, «haragi errearen zaporea» bezala ezagutzen duguna. Horietaz gainera, beste hainbat usain agertzen hasten dira haragian, aipatutako molekulen presentziaren kausaz. Esan behar da, bide batez, konposatu horietako batzuk toxikoak eta minbizi-sortzaileak direla, baina, kantitate oxo txikitan sortzen direla, beraz, gehiegi arduratu gabe jan daiteke barbakoan erretako haragia, neurriz egiten bada.
Kozinatutako haragiaren kolorea eta testura
Haragiaren itxura bi modutara aldatzen da kozinatzen denean. Hasiera batean zeharrargia da, uretan murgilduta dauden proteinek osatzen dituztelako zelulak. Alabaina, haragia berotzen hasten den neurrian, tenperaturaren arabera proteinak desnaturalizatzen hasten dira eta erreakzio kimikoak gertatzen dira. Erreakzio eta aldaketa horien arabera, haragiak guretzat hain gozagarriak diren usain eta zaporeak izango ditu.
2. irudia: Haragi gordinaren kolorea uniformea eta zeharrargia da. (Argazkia: gate74 – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Haragia berotzen hasten denean, 50 ºC-ko tenperaturara iristen denerako opakua bilakatzen hasten da miosina desnaturalizatzen hasten delako. Miosina proteina haritsua da, muskuluen uzkurdura ahalbidetzen duena, aktinarekin batera. Miosina desnaturalizatuak kolore zuriko pikorrak osatzen ditu eta, horren ondorioz, haragiak kolore arrosa hartzen du hasieran, berotzen hasten denean. 60 ºC-ra iristean, mioglobina desnaturalizatzen hasten da, hemikromo izena duen eta kobre kolorea duen forma osatuz. Gogoan izan mioglobina dela, hain zuzen ere, haragiaren kolore gorriaren erantzulea. Mioglobina desnaturalizatzearekin batera, haragiaren kolorea arrosa izatetik arre-grisaxka izatera pasatzen da. Mioglobinaren desnaturalizazio-tenperatura eta zuntzetako proteinena tenperatura bera denez, haragia nola eginda dagoen jakin daiteke kolore aldaketari erreparatuz.
Azken egun hauetan hedabideetan askotan entzun izan ditugu aldaketa klimatikoari buruzko albisteak: glaziarrak desagertzen ari direla, artikoa urtzen ari dela, edota inoiz baino euri gutxiago izan dugula Euskadin. Gainera, Munduko Osasun Elkarteak ere haragi gutxiago jan dezagun proposatu digu, produkzio handiko abeltegiek -txerrienek eta behienek batez ere- amoniako eta metano kopuru handia jariatzen baitute ingurugirora.
Bi hauek berotegi-efektua areagotzen duten gasak dira, gure atmosferan pilatuta geratzen baitira. Horrela, atmosferan harrapatuta geratzen diren gas hauek Lurrazalera iritsi ostean isladatzen diren argi infragorriak harrapatuta geratzen dira, Lurraren tenperatura igoz. Udan gainera arazoa areagotu egin da izan ditugun suteengatik. Ildo honetan, asko dira beganoak edo begetarianoak bihurtzen ari direnak, animalien sufrimenduaren kontra ez ezik aldaketa klimatikoa areagotu ez dadin. Antza denez landareek ingurugirora gas toxiko gutxiago isurtzeaz gain, atmosferako karbono dioxidoa ere erabiltzen dtute. Badirudi, hortaz, landareak direla berotegi-efektua ekiditeko erantzuna…baina nola biziraun dezakete landareek jasaten ari garen aldaketa klimatikoan?
Landareak aldaketa klimatikoaren aurka erabiltzeko tresna
Aldaketa klimatikoa ez da gizakiontzat bakarrik kaltegarrria baizik eta izaki bizidun guztiontzat. Hortan, landareek asko dute esateko. Landareak klima konkretu bakoitzera egokitu egin dira, eta beraien guneetan duten temperatura eta inguruarekin bat egiten dute (temperatura, argitasuna, lur mota, ura, hezetasuna…). Landareek urteak behar izan dituzte ingurugirora moldatzeko, eta datorkigun aldaketa honekin asko ari dira jasaten. Aldiz, nekazaritza masiborako baliabideak behar dira landareez elikatu nahi badugu, baina ez hori bakarrik, baizik eta muturreko klimetan edota aldaketa handiko klimetan bizirauteko gaitasuna duten landareak ere behar dira. Bizitzen ari garen aldaketen aurrean landareak izan daitezke gakoa, baina hortarako beste aliatu bat ere beharko dugu: landare transgenikoa. Eztabaida handiak sortu dituzte landare transgenikoek batez ere biodibertsitateari buruzkoak direnak.
Horrela, bioetikak ere pisu handia du gen edizioei dagokienez gizakietan. Teknologia berri bat erabiltzen ari dira azken urteetan zientzilariak, teknologia hau CRISPR deitzen da, eta honen bidez, gen konkretu bat kendu eta beste bat sartu dezakegu ADNan. Hau egiteak oso zaila badirudi ere, mikroorganismo batzuek askotik erabiltzen duten metodologia bat da, eta gizakiok naturan dugun tresna hau erabiltzen hasi gara nahi ditugun aldaketak egin ahal izateko. Teknologia berri honen bidez errazagoa eta merkeagoa izaten ari da geneen aldaketa landareetan. Honek aukera handiak ematen dizkigu aldaketa klimatikoak eragiten ari zaizkigun galera handien aurka: tenperatura aldaketa handiak jasaten duten landareak landatu ahalko genituzke, haragietan ditugun proteinak jateko gai izan gaitezke landareen bidez edota atmosferatik berotegi efektuko gasak “jaten” dituzten landareak hazi ditzakegu.
Aldiz, landare transgenikoek ez dituzte onurak bakarrik ekartzen, bioetikaren aldetik arazo eta iskanbila asko sortzen ditu, biodiertsitatearen galeraz ez ezik baizik eta honen segurtasunari buruzkoak. Ikerketek aurrera jarraitzen duten heinean, aldaketa klimatikoak ere aurrera egiten du, baina lasterketa hortan, nor izango da garaile?
Txekor egonezin eta azkarra daMahalen. Baserrian pozik bizi da bere aita eta amarekin, baina mundu zabalak eskaintzen duena ikusi eta ezagutu nahi du. Oraingoan lagunei mahala.eus webgune berria erakutsiko die…
Jan baserritik, segi gozo, segi fin eta on egin! 🙂
Joan den urtarrilaren 1ean Murtziako Los Alcázares herrian 30 urteko gizon bat hil zen koktel kimiko izugarri bortitz bat kontsumitzearen ondorioz. Koktel hori ez zen azken droga sintetikoa izan, ezta sendagai arriskutsurik ere. Koktel hori edozein supermerkatutan eskuragarri dauden bi edari ziren: alkohola -ron botila bat- eta kafeina -edari energetiko baten bi lata-.
Esandako hori edan ondoren, gizonak ondoeza sentitu zuen eta handik pixka batera ziplo erori zen. Osasun-langileak saiatu baziren ere, suspertzea ezinezkoa izan zen eta bertan hilotz geratu zen. Kasu jakin honetatik haratago -autopsiak adieraziko du zein izan den heriotzaren arrazoia-, edari energetikoak geroz eta arruntagoak dira gazteen artean eta, gainera, edari alkoholdunekin nahasten direnean ondorio larriak eragin ditzakete.
Edari energetikoak eta alkohola nahastea oso arriskutsua da eta ondorio larriak ekar ditzake (SocialButterflyMMG).
Ron botila bat eta edari energetiko baten bi lata edateak arrisku itzela du, eta horretarako nahikoa da zenbait kalkulu egitea. Tolosaldeko Ataria-n azaldu nuen moduan, organismoan sartzen diren etanol gramoak kalkulatzeko formula hau erabili behar dugu: etanol gramoak = (edandako mL-ak x edariaren graduazioa x 0,008). Estimazioak eginez, demagun ron botila baten bolumena 70 cL-koa dela eta bere alkohol-graduazioa 40º-koa. Horrek esan nahi du 224 gramo etanol puru irentsi direla.
Jarraian, etanol gramo horiek gorputzaren odolean izango duten kontzentrazioa kalkulatu beharko genuke. Horretarako, C (g/L-tan) = hartutako gramoak / (M x R) egingo dugu, non M gorputzaren masa den eta R, berriz, banaketa-faktore delakoa -0,7 gizonen kasuan eta 0,6 emakumeen kasuan-. 65 kg-ko gizon baten kasurako, ron botilak zuen etanolak 5,3 g/L kontzentrazioa emango luke odolean, teorikoki.
Arrisku tauletara jotzen badugu, 4-5 g/L kontzentraziotik gorakoak arrisku mailarik handienean kokatzen dira, alegia, koma arriskuan. Ibiltzeko ezintasuna, eutsi ezina, okadak, arnas-aparatuaren depresioa eta konorte galtzea dira espero behar diren ondorioak. 5 g/L kontzentraziotik gora shock kardiobaskularra, arnasketaren inhibizioa edo bihotz-biriken gelditzea gerta daiteke. Hortaz, ron botila bat edatea heriotza azaltzeko arrazoi nahikoa da, baina, arriskua are handiagoa da horrekin batera edari energetikoak hartzen badira.
.
Edari energetikoen atzean dagoena
Edari energetiko baten 500 mL-ko lata batek 160 mg kafeina edukitzera iritsi daiteke. Bi lata hartzen badira, egun batean segurtasunez kontsumitu daitekeen kafeina kantitatea gainditzen da. Haurren edo haurdun dauden emakumeen kasuan, esaterako, lata bat nahikoa litzateke. Bi lata hartzea jarraian bost kafe espreso hartzearen parekoa da. Horretaz gainera, bi latatan 30 bat azukre-koxkor daude -100-150 g azukre-, beraz, edari energetikoak kafeina eta azukre bonbak besterik ez dira. Lata bakar batek hirukoiztu egiten du OME Osasunaren Munduko Erakundeak egun batean kontsumitzea gomendatzen duen azukre kantitatea.
Edari energetikoak azukre eta kafeina bonbak dira (Joenomias).
Beraz, edari energetikoen atzean azukrea eta kafeina besterik ez dago. Diabetesarekin eta gizentasun arazoekin lotzen dira eta bihotz taupadak azkartzen dituzte. Nerbio sistema bizkortzen dute eta bihotzeko asaldatzeak eragin ditzakete -takikardia, insomnioa, arterietako presioa handitzea eta gorputzaren koordinazioa zailtzea-. Esandakoarengatik, oso tarteka hartzeko edariak dira. Gainera, alkoholarekin batera nahasten direnean alkoholaren eta kafeinaren eragina handitu egin daiteke. Alkohola kontsumitzeak nerbio-sistema moteltzea dakar eta, horrek, lehenago edo beranduago kontsumitzez uztea dakar, baina, edari energetikoen kafeinarekin elkartzen bada, edaten jarraitzeko arriskua handiagoa da.
Abeltzain txikiek bizi duten une berezia, irudi batean laburbilduta. Baserritar batek bere behiak daramatza bidean aurrera. Ezkerreko sorotik, 1.000 behiko granjen publizitate-afixa erraldoia (“Abereak, benetako profesionalei utzi”) eta ondoan tipo aberats bat nekazariari oihuka: “Zaharkitu baboa!”. Eskuineko zelaitik militante gazte batzuek, “Haragia = krimena” dioen banderola eskuetan, garrasika: “Nazkagarria!”. Abeltzainak, erdian: “Ez da erraza nekazaritza herrikoiaren bidea”.
2019ko otsailaren 17a
Emile Jeannin bere behi eta txekorren artean. (Argazkia: Le Parisien)
Confederation Paysanne sindikatu frantsesaren aldizkariari Samsonek egin marrazkian dager mundu aberatseko abeltzain askok bizi duten estuasuna, alde batetik bazter guztiak bereganatzen eta zanpatzen dituen agroindustria, bestetik beganoen, animalisten eta antiespezisten presioa.
Laborari eta abeltzain txikien eredua defenditzen dutenek, alegia frantsesez agriculture paysanne eta Ipar Euskal Herriko Laborantza Ganbarak laborantza herrikoia deitzen dutena, argudio sail osoa dute antolatua aspalditik azken hamarkadotan nagusitzen ari den nekazaritza industrialari aurre egiteko. Aldiz, erronka berria dute giza mugimendu aurrerazaleen artean askoz hurbilagokoak dituztenei, animalien eskubideak defenditzen eta haragiari uko egitea aldarrikatzen dutenei, erantzutea.
Liburuaren lehen erdi osoa nekazarien lekukotasunei gorde zaie. Behi, ardi, behor, oilo, antzara eta beste animaliak hazi, ugaldu eta jendeen elikagaitarako hiltzen dituzten 46 nekazarik kontatzen dituzte beren bizipenak animaliekin… eta horiek hiltzea edo baita haztea bera galarazi nahi dieten militanteekin. Hona Cote d’Or departamenduan behi eta txekorrak hazten dituen Emile Jeannin gaztearen lekukotasuna.
Ez dakit zuek, baina ni bizia eta heriotzaren artean bizi naiz; edo, akaso, haiek nigan bizi dira; ala, beharbada, nirekin bizi dira; ala, agian, totum revolutum nahasi bat osatzen dugu. Ez dakit. Eta zuek, zuek haien artean, apopilo dituzuela, haiekin ala nahasian bizi zarete? Ala uste duzue bikote hori urrun duzuela? Bada, azken hori bada zure kasua, sentitzen dut, baina biziko bazara, heriotza behar ondo-ondoan. Gure biziraupena eta besteen heriotza guztiz lotuta daude, alferrik ukatu egingo dugu, berdin animalia izan edo landarea izan, bakarren bat hil egingo da guk mundualdi honetan jarraituko badugu.
Kirmen Uribek bere poema batean aldarrikatzen zuen munduari begiratzeko modua dela hizkuntza; munduan egoteko modua, bizitzeko modua ematen dizkigula hizkuntzak. Hala uste dut bizitzako beste hainbat esparrutan, baita elikadurarenean ere.
Izan ere, oso ikuspegi ezberdina dute orojaleak eta barazkijaleak: batek xerrada ederrak ikusten dituen tokian, besteak amatasunaren irudi mistikoa ikus dezake edota metano-fabrika –ala biak–. Batek gaixoentzako janaria ikusten duen lekuan, besteak osasunaren, etikaren eta militantziaren garaikurra ikusten du.
Kasu gehienetan, ez batak ez besteak ez du inongo loturarik izan jaten duen horrekin –izan animalia ala landarea–, ez daki non hazi den, nork zaindu duen, zer lan-molde dauden horien atzean… Gehixeago estutuz gero, prest leudeke jango duten horren bizia eta heriotzaren ardura hartzeko? Uste dut haragijaleen ehuneko handi batek utzi egingo liokeela haragia jateari, lan horiek hartu beharko balitu. Porruen familia zabala jateak heriotza isila du, isila eta odolgabea, izan ere.Tarteka animaliak jaten dituzten batzuek ere erreparoak dituzte animalia ezagutzen badute, baina jatorri ezezagunarekin inongo erreparorik; kasu horretan, dena barrura.
Hain oinarrizkoa den elikaduraren katea non eta noiz apurtu zaigu, munduari begiratzeko modua aldatzeraino? Hori ere ez dakit.
Haragia jan nahi dugu, baina hil gabe. Haragia jan nahi dugu, baina ez dezala izan animaliaren itxura, hobe hanburgesa edota nugget itxurakoa –eta 3 dimentsiotako Eiffel Dorrea balitz, askoz goxoagoa–; haragia jan nahi dugu, baina ez dakigu oilaskoa garbitzen; haragia jan nahi dugu, baina odolik gabe. Esnea –edo gazta– nahi dugu, baina txahala, arkumea edo dena delakoa hil dutela jakin gabe. Bizitzako beste gauza askotan bezala, nahi dugu, baina besteek har ditzatela euren gain ardura eta lana –batez ere zikina bada–; eta guk bitartean gabe jarraitu nahi.
Bizitzatik urrundu egin gara, funtsezkoa dena –bestela, hil egiten gara– ahaztu –ezabatu?–, eta hamaika teoria sortu naturarekiko etendura horri zentzua emateko. Teoria horien babesean gai izan gara haragi begetala sortzeko eta ikusezin egiten zaizkigu nork egiten duen –industriak–, zer lehengai erabiltzen dituen horretarako –gehienetan soja eta bestelakoak–, lehengaiak sortzen dituen nekazariaren lan-baldintzak eta hainbesteko kezka sortzen digun ingurugiroak zer kalte izan dezakeen –ekoizpen eredua, garraioa…–.
Gure jendartean, gainera, sustatzen dira bi jarrerok, eta horiek apaintzen eta zuritzen dituzten bihozberakeria eta goxokeria ere. Walt Disney faktoriak honetan ere bere lantxoa egin du; eta orain abereak nahi ditugu gure begien eta umetxoen gozamenerako, landa eremura joaten garela, apaingarri eta pedagogia piskat egiteko. Gero zer jaten dugun eta nola… beste kontu bat da.
Eta kontraesankorra ematen badu ere, nire ustez, janariari errespetua galdu egin diogu. Munduari begiratzeko moduan izan dugun aldaketaren ondorioetako bat. Izan ere, dagoeneko ez gara gai bizia ikusteko platerean, ezta familia baten lana ere. Gai gara, ordea, janaria botatzeko, eta horrekin batera badoaz lana eta bizitza –horiek barnean gordetzen duten guztiarekin–. Eta platerak, konturatu gabe, zentzuz eta maitasunez husten ari gara. Jakina, mahaian dugun horregatik eskerrak ematea antigoalekoa da.
Ideia asko aipatu dizkizuet, agian, modu nahasian, baina halaxe bizi dut inguruan dudan giroa. Alde batetik kalean bizi den ganadu-hazleen kontrako jarrera, berdin dio nola egiten duzun lan, animalien bizi-baldintzak zeintzuk diren, zer onura dakarren zu hor izateak… Beti hiltzaile gupidagabearen papera egokitzen zaizu. Eta bestetik, indartsu, barazkijaleen kontrako mezuak eta irainak, zenbaitetan naturarekiko euren sentitzeko modua irrigarri utziz. Erasotua sentitzen naiz batzuek zein besteen hitzekin eta moduekin.
Zurrunbilo horretara, gero datoz nire bizipenak, noski. Azken hilabetean ehun jaiotza baino gehiago ikusi, bizi eta horietan parte izan dut. Denetarik izan dugu, poza eta zoritxarra; eta, guztietan odolaren gorria, eta askotan malkoen gazia. Heriotza ere presente izan dut ia egunero; batik bat gure txerrien haragiaren bueltan egindako lanengatik. Brian eta Kurrin zuten izena. Ez pentsa txarretik, juxtu kontrakoa, oso maitatuak baitziren –horrek pentsatzera eman dit jendeak txerrien izenak aukeratzeko orduan, hautatzen dituela gorroto dituen politikarienak, txerriari kariñorik ez hartzeko eta errazago hiltzeko–. Aldi berean, orain, arkumeak hiltegira eramateko sasoia dugu, eta astero-astero hara joaten gara, bitan. Batean bizirik eramaten ditugu, eta bigarrenen bueltan, hilda ekarri.
Gertaerok bi pentsamendu errepikakor dakarzkidate. Lehendabizikoa, animalia horien bizimodua. Nik pozik ikusi eta sentitu ditut, goxo bizitzen. Maitatuak izan dira guztiak –batzuk oso maitatuak–. Bigarrena izaten dut buruan hiltzea tokatzen denean: arkume hau daramanak errespeta eta goza dezala, ez dezala zaborrontzira bota, arren.
Animaliak errespetuz tratatzen eta hiltzen ditugu, beharbada, egunero-egunero bizitza eta heriotza alboan ditugulako. Horregatik, egunero-egunero, eskerrak ematen dizkiet gure ardiei ematen diguten esneagatik –eta emandako arkumeengatik–, horra heltzeko zer bide egin dugun jakin badakidalako. Horrexegatik dut esnea –odola bezala– bizitzaren ikur.
Artzaina da idazten ari den hau, orain dela 23 urte haragia jateari utzi zion artzaina –esnekiak eta arrautzak jaten ditut–, izan ere. Eta egun ditudan lanbide eta bizimodua izanda, barrenak astindu egin zaizkit. Artzain garaiaren hasiera-hasieratik bizi nuen inkoherentzia hazten joan da, eta dagoeneko ez zait lekurik geratzen. Konturatu egin naiz orduan erabakia hartzera bultzatzen ninduten arrazoiek, gaur ez dutela apenas indarrik. Orduan agroindustriaren kontrako iraultza zenak, orain eramango nindukeela, zenbait egoeratan, barazkirik ere ez jatera. Atzera begiratu, eta munduan dudan kokalekua aldatu egin da, eta horrek fitxa guztiak mugitu egingo dituela uste dut. Dena den, eskerrak eman behar dizkiot bizitzari. Izan ere, uste dut barazkijalea izatera bultzatu ninduten arrazoiek laguntzen didatela ahalik eta egokien tratatzen animaliak.
Zer edo zer sakonagoa dago elikaduraren eta janariaren atzean: munduan egoteko modu bat, munduari begiratzeko modu bat, mundua bizitzeko modu bat, mundua ulertzeko modu bat…
Haragijalea izan ala barazkijalea izan, sakontasun horretatik begiratzeko ordua iritsi da.
Elikadura Aukeraketa: Munduari Begiratzeko Modu Bat
Aste honetan, Mikel Urdangarin eta Oier Aranzabal izan dira Txoriene saioan, Zigor Iturrieta sukaldari eta mendi-korrikalariak gidatzen duen ETBko gastronomia saio ezagunean. Margolariafilmaren zinemetako estreinaldia aurkeztu zuten, primerako tartea pasarazi guztioi eta honako menua eskaini:
Elikagaiak ez dira inoiz gaur bezain seguruak izan –
Elikadurari buruzko sarrera luze baten ondoren, adituarekin elkarrizketa. Elikadura, gazteen elikadura, trasgenikoak, janari light, dieta mediterranearra, oinarrizko janariak aztertzen ditu.
“Elikagaiak ez dira inoiz gaur egun bezain seguruak izan”
Pilar Cervera CESNID (Centre d’Ensenyament Superior de Nutrició i Dietètica) delakoaren zuzendariaren iritziz, azkenaldian kontsumitzaileen artean kezka sortarazi duten eskandaluak gora-behera, elikagaien kalitatea ez da sekula gaur egun adina ziurtatu. Biología eta Giza Nutrizioan diplomatua eta elikadura eta argaltze dietei buruzko zazpi libururen egilea, pisua galtzeko bide magikorik ez dagoela dio.Baskula etsai gisa ikusteari uzteko gakoa oso erraza da bere ustez: “gutxiago jatea eta zenbait elikagaitatik kopuru txikiagoak jatea”.
Dioxinadun oilaskoek eta kola edari kutsatuak mesfidantza sortu dioten berriz ere kontsumitzaileari, ahora eramaten duen ia guztiari buruz. FAO (Elikadurarako Munduko Fondoa) eta OME (Osasunaren Mundu Erakundea) erakundeen arabera, elikadura-segurtasunaren kontzeptua oso zabala da: munduko biztanlego osoak oinarrizko elikagai kopuru jakin bat kontsumitu ahal izatea da, ekarpen oinarrizkoak dituena, kalterik eragingo ez diona eta higiene arazorik gabea. Deskribapen horri beste termino batzuk gehitu behar zaizkio: “elikagaien kalitatea” (sentsoriala, gustu ona eta mantenugai egokiak izatea eta arrisku toxikologikorik ez edukitzea); eta “zerbitzu-kalitatea”, erraz prestatzekoa izatea. Eta egia esan, jakien inguruan ez da sekula orain adina kontrol egin izan. Arazoak puntualak eta txikiak izaten dira gaur egun, baina mendearen amaieran gauden honetan, berehala iristen zaigu munduan gertatzen den guztiari buruzko informazioa eta gauzak berehala ateratzen dira gauzak onetik. Eta ezin albora utzi, bestalde, talde ekonomikoen interesak eta gerra komertzialak ere.
Eta zer egin daiteke gizartearen alarma hori gutxitzeko?
Informazioa da gakoa eta horregatik dietistok, beste profesional batzuekin batera, kontsumitzaileei elikagaien ezaugarriei buruz modu objetiboan informazioa ematen saiatzen gara. Ongi aukeratzen jakiteak elikadura osasungarria esan nahi du.
Zer iritzi duzu elikagai transgenikoei buruz?
Genetikoki manipulaturiko elikagaiak betidanik ezagutu izan ditugu. Beti egon izan dira elikagai hibridoak eta adibidez, izurriteak jasaten dituztenak. Baina kontua da orain injinerutza genetikoak onartu egiten duela ADNaren manipulazioa, hain zuzen ere jendea gehien beldurtzen duena. Nire ustez genetika behar bezala erabiltzea positiboa gerta daiteke, batez ere landareetan, produktu onak ari baitira lortzen. Merkatua kontrolatzeko ahalegina egiten denean sortzen da arazoa, adibidez monopolio komertzialak sortzen dituen hazien esklusibotasunean, eta horrekin ez nago ados. Bestalde, kontsumitzaileak eskubide osoa du erosi behar duena genetikoki manipulatua den ala ez jakiteko, onartu edo ez erabaki ahal izateko. Baina nire ustez ez dira kontzeptuak nahastu behar.
Ogi integrala ogi zuria baino osasuntsuagoa da baina hala ere, integral etiketa daramaten guztiak ez dira zinez integralak. Egungo arautegiak hala baimentzen du Espainian, baina ez da horrela bestelako herrialde batzuetan. Nekazaritza, Artzaintza Elikadura eta Ingurumen Ministerioak zirriborro bat aurkeztu du, egungo arautegia bertan behera utzi eta benetako izenak jarrita, gezurrezko ogi integrala sal ez diezaguten.
A) Irin integralaren eta finduaren arteko desberdintasunak
Irin integrala labore osoa ehota lortzen da. Laboreek hiru zati dituzte. Kanpoko geruza zahia da, eta bertan dago zuntz gehiena. Erdialdeari endosperma esaten zaio, eta batez ere almidoiaz osatua dago. Bukatzeko, nukleoari germen esaten zaio, eta bertan dago laborearen gantz zatia.
2. irudia: Zereal ale baten osagaien eskema. (Iturria: culturacientifica.com / zientziakaiera.eus-ek moldatua)
Harri bidez ehotzen direnak dira irin integral onenak. Izan ere, prozedura horretan ez dira elkarrengandik banatzen garauaren zatiak eta ezer ez da alferrik galtzen. Irin hauek bahetu daitezke zahiaren zati bat banatzeko eta irin erdi integrala lortzeko.
100 kg laboretik ateratzen dena neurtuta finkatzen da erauzketa tasa. Horrela, %100eko erauzketa tasa duen irina, %100ean integrala da, garau ukigabea. %70eko erauzketa tasakoak, irin findukoak dira okinentzat.
Merkatuan aurki ditzakegun gehienak, fasekako ehoketa baten ondorio izaten dira. Jeneralean, fase horietako bakoitzean garau mota desberdinak banatzen dira. Alde batetik, endosperma baizik ez duen irin zuri-zuria lortzen da. Irin hau zahiz egina da. Bestetik, germena banandu egiten da normalean, zaharmindu egiten delako gantz asko izateagatik.
2050. urtean klima-aldaketa atzera bueltarik gabekoa izatea nahi ez badugu, ezinbestean munduko populazioaren dietak aldatu behar direla ohartarazi du zientzialari talde batek.
Haragi gutxiago (bereziki, haragi gorri gutxiago) eta landare jatorriko elikagai gehiago. Gero eta argiago dago horiek direla elikadura osasuntsu eta orekatu baterako abiapuntuak. Berdin dio elikagai “ekologikoak” izan ala ohiko prozedurekin ekoiztuak: giza gorputzak nutrienteak behar ditu, eta, ahal bada, kalitatezkoak. Aitzakiak aitzakia, supermerkatu batera sartu eta hamar-hamabi urtez gorako pertsona orok ederki asko daki zein den brokoli baten eta bollicao edo txistorra baten aldeko aldea. Deabrua ederki asko moldatzen da apalategien artean, eta, jakina, jende guztiak ez dauka San Antoniok tentaldien aurrean erakusten zuen adorearen parekorik. Baina norberaren osasuna hobetzeko ez ezik, halako dieta bat izan daiteke ere planeta osoaren “osasuna” bermatzeko modu bakarra. Hori dio, bederen, Nature aldizkarian argitaratutako ikerketa batek.
1. irudia: Norberaren osasuna zaintzeko ez ezik, planetaren jasangarritasuna bermatzeko dieta flexitarianoaren alde agertu dira zientzialariak. (Argazkia: Juanma Gallego)
Zientzialariek atera duten ondorio nagusia kezka eragiteko modukoa da: ez da aukerarik egongo klima-aldaketa arintzeko baldin eta gizateriaren dieta dibertsifikatzen ez bada. Ez da erronka makala: asmatu behar da nola elikatu azkar gora doan populazio bat planeta hondatu gabe.
Ez da bazkalosteko telebista tertulietan botatako argudio makal horietako bat, eskura dauden datuetan oinarritutako aurreikuspena baizik. 2050. urtera begira egindako kalkuluak dira: ordurako munduan hamar mila milioi arima egongo direla uste da. Data horri begira, planetaren jasangarritasuna aztertzeari ekin diote, elikadura-sistemaren ikuspegitik: ingurumenari lotutako indikatzaileak eta mundu osoko janariaren ekoizpena eta kontsumoa adierazten dituzten datuak baliatu dituzte. Horietan oinarrituta, elikagaien ekoizpena eta jasangarritasunaren arteko harremanak ikertu dituzte, horien arteko mugak non dauden jakin ahal izateko.
Bost ingurumen faktore izan dituzte kontuan: negutegi efektuko gasen isurketak, nekazaritza lurren erabilera, ur gezaren kontsumoa eta nitrogenoaren zein eta fosforoaren erabilera. Azken biak nekazaritzan erabiltzen diren ongarriei loturiko elementuak dira, eta, neurriz erabiltzen ez badira, ingurumen inpaktu handia izan dezakete.
Haragia gustuko dugu. Makina bat txerri, oilo, behi, ardi eta untxi akabatzen ditugu geure irrika baretzeko. Antzinatik dugu haragijale grina, ziur asko Afrikako klima-aldaketen ondorioz belarjale zorrotzak izateari utzi behar izan genionean. Harrezkero, haragia gizakion proteina- eta energia-iturri ia ordezkaezina izan da. Egungo eskala-handiko ekoizpenak ekarri dituen onurak eta kalteak alde batera utzita, argi dago kontsumitzen dugun haragiaren kalitatea asko aldatu dela eta, haragiaren samurtasunaren atzean, jakina, zientzia dago.
1. irudia: Irudiko haragi zatian ondo bereizten da muskulu-ehuna, gorria, eta gantz-ehuna, zuria. Ehun konektiboa haragian egon ohi den film moduko ehun fina da. (Argazkia: tomwieden – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Haragia elikaduran sartzeak antzinako gizakien garunaren tamaina handitzea ahalbidetu zuen eta horrek, azken batean, hasierako hominidoen eboluzioa hauspotu zuen. Egun ez gaude haragia jatearen menpe bizirauten jarraitzeko, baina, hala ere jaten jarraitzen dugu. Elikagai nagusienen artean gehien gaitzetsi den elikagaia ere bada: guk haragia jan ahal izateko, beldurra eta mina sentitzen duten beste izaki batzuk akabatu behar ditugu. Hemen, kontu etiko eta filosofikoak aurrean izanik, baina objektibotasunari eutsiz, haragiaren ekoizpenean dagoen zientzia izango da hizketagai.
Giharra haragi bihurtzen denean
Haragiak hiru osagai nagusi ditu: ura, proteinak eta gantza. Horien konposizioa %75, %20 eta %3 izanik, hurrenez hurren. Era berean, haragian muskulu-ehuna, ehun konektiboa eta gantz-zelulak bereizten dira. Oro har, jaten dugun haragiaren kalitatea hiru osagai horien -muskulu-ehunaren, ehun konektiboaren eta gantz-ehunaren- proportzioaren eta sakabanaketaren araberakoa da. Kolorearen kasuan, haragiari buruzko artikulu-sorta honen lehen atalean esan bezala, haragi gordinaren kolorea muskulu-ehun motaren araberakoa da. Muskulu-zuntz zuriak bat-bateko indar azkar eta laburra egiteko espezializatu dira -kolore gorriaren erantzulea den mioglobina gutxi behar dute-. Bestalde, muskulu-zuntz gorriak esfortzu luzeak egiteko garatu dira eta oxigeno ekarpen handiagoa behar dute -hortaz, mioglobina gehiago dute eta horregatik dira gorriak-.
Txekor egonezin eta azkarra daMahalen. Baserrian pozik bizi da bere aita eta amarekin, baina mundu zabalak eskaintzen duena ikusi eta ezagutu nahi du. Oraingoan lagunei mahala.eus webgune berria erakutsiko die…
Jan baserritik, segi gozo, segi fin eta on egin! 🙂
Gorriak badu bere xarma. Ez al dira erakargarriagoak haragi, fruta eta barazki gorriak? Elikagai horietatik eratorritako produktuek ere kolore gorria izan ohi dute. Ez da kasualitatea kolore gorria eta horia izatea koloratzaile arruntenak eta gehien ekoizten direnak. Era berean, xerra egin aurretik kolore gorri bizikoa da, freskotasunaren seinale. Baliteke noizbait pentsatu izana kolore gorria odolarena dena, baina, oraingoan ere kimikak erakusten digu zenbaitetan oker gaudela. Haragiaren kolorea faktore askoren mende dago. Hala ere, nagusiena, giharretan dagoen mioglobina izeneko proteina da, eta ez odola.
1. irudia: Haragi gordinak kolore gorri bizia du giharrean dagoen mioglobina proteinaren ondorioz. (Argazkia: moreharmony – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Animaliek odol gutxi dute masarekiko ehuneko bezala adierazita -%3-10 artean-, gainera, haragiak prozesatzean odol gehiena kentzen zaie. Hortaz, odol gutxi du harategira edo supermerkatura iristen den haragiak. Mioglobina izeneko proteina da kolore gorriko pigmentua duena eta mioglobina ez dago odolean. Mioglobinak muskuluetara garraiatzen du oxigenoa eta bertan egoten da kontzentraziorik handienean. Mioglobinak hemoglobinak odolean duen funtzio bera betetzen du muskuluetan, alegia, oxigenoa garraiatzea. Mioglobinaren egitura hemoglobinarenaren antzekoa da: proteina txikia da, hemo taldea duena. Hemo taldeak burdina(II) katioia du eta hori da, hain zuzen ere, oxigenoarekin lotzen dena. Modu horretan mioglobinak oxigenoa garraiatzen eta metatzen du giharrek behar dutenerako. Bai hemoglobinak eta bai mioglobinak kolore purpura-gorria dute hemo taldean dagoen burdinaren ondorioz. Mioglobinarekin alderatuz, hemoglobina proteina handiagoa da eta lau hemo talde ditu, hau da, lau burdina atomo ditu bere egituran.
2. irudia: Hemo taldearen egitura kimikoa. Erdian burdina(II) katioia ageri da, oxigenoarekin lotzen den atomoa. (Argazkia: Yikrazuul – domeinu publikoko irudia. Iturria: wikipedia.org)
Ez, ez da odola
Mioglobinak purpura kolorea du eta oxigenoarekin erreakzionatzen duenean hartzen du kolore gorri bizia -oximioglobina sortzen da-. Beste hainbat faktorek ere eragiten dute haragiaren kolorean: haragia gordeta egon den denbora, modua, animaliaren adina eta hark egin duen ariketa fisikoa, esate baterako. Alabaina, kolore gorriaren erantzule nagusia mioglobina da. Haragia denbora luzez paketatuta egon bada kolore ilunagoa izango du, oxigeno faltaren ondorioz. Era berean, haragia aireko oxigenoarekin kontaktuan dagoenean -adibidez, haragiak duen bilgarria ireki dugulako-, kolore gorri biziagoa hartuko du mioglobina oximioglobina bihurtzen den neurrian.
Bizirik dauden animaliek duten burdinaren %10 inguru mioglobinan dago eta mioglobina hori da kolore gorriaren erantzule nagusia -eta ez odoleko hemoglobina-. Kasu nabarienetakoa izoztutako haragia desizoztean ikusten da. Haragia plater baten gainean uzten bada, likido gorria askatzen da, antza, odola dirudiena. Alabaina, hori ez da odola; izan ere, haragiari odola kendu egiten zaio prozesaketaren lehen pausoetan. Haragiaren zatirik handiena ura da eta ur hori haragitik askatzen den mioglobinarekin nahasten denean agertzen da likido gorrixka hori.
Haragi gorria eta zuria
Haragi gorriak gihar gehiago du uzkurdura moteleko zuntzak dituelako. Zuntz horiei esker, animaliak denbora tarte luzeak egin ditzake ibiltzen, esaterako. Gihar horiek mioglobina ekarpen handia behar dute -oxigeno asko behar dute denbora luzez mugitzeko- eta, hortaz, kolore gorria izango dute. Alabaina, mugimendu azkarrak egin behar dituzten giharrek uzkurdura azkarreko zuntzak dituzte, arrisku egoeren aurrean ihes egiteko. Horiek ez dute hainbeste mioglobina behar eta, beraz, kolore argiagoa dute haragi horiek. Oilaskoen kasuan, esaterako, argi ikusten da desberdintasun hori. Hankak eta hegalak ilunagoak dira -arriskuetatik ihes egiteko mugimendu azkarrak egin behar dituzten atalak-, baina, beste ataletako haragia zuriagoa da, adibidez, bularkien kasua.
3. irudia: Oilaskoaren haragia zuriagoa da, bereziki uzkurdura moteleko zuntzak dituzten atalak. Bertan mioglobina kontzentrazioa baxuagoa da eta, hortaz, kolore gorria ez da hain nabaria. (Argazkia: kakyusei – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Mioglobinaren koloreak
Azaldu den bezala, haragiaren kolorea mioglobinaren kimikarekin lotuta dago, eta bereziki, haren burdina atomoarekin. Mioglobina hiru modutan ager daiteke: deoximioglobina, oximioglobina eta metamioglobina. Deoximioglobina mioglobinaren egoera erreduzitua da, alegia, oxigenoaren presentziarik ez dagoenean. Animalia hil berri denean agertzen da eta kolore gorri-purpura du. Animalia hil ostean, mioglobina hori oxidatzen doa aireko oxigenoaren ondorioz eta oximioglobina eratzen da. Guk atsegin dugun haragiaren kolore gorriaren erantzulea da eta, oraindik ere, mioglobinaren hemo taldean dagoen burdina burdina(II) izaten jarraitzen du -deoximioglobinan bezala-.
Gaiaren interesa ukaezina denez, ikerketaren mamia -eta ez albisteena- aztertzen hasi nintzen. Laster zapuztu zen txokolatea nahi adina jan ahal izateko nuen itxaropena.
Hainbat hedabidek argitaraturakoaren arabera, txokolateak eta ardoak bizitza luzatzen dute (Congerdesign).
Ikerketan aipatzen den moduan, oxigeno-espezie erreaktiboak -ROS, Reactive Oxygen Species-organismoan metatzea hainbat gaixotasunekin lotuta dago, hala nola arazo kardiobaskularrak, neurologikoak, hanturak eta baita zenbait minbizi mota ere. ROSak arnasketa zelularraren ondorioz ekoizten dira, baina, beste hainbat prozesutan ere izan dezakete jatorria, esaterako, UVA erradiazioek ere oxigeno-espezie erreaktiboak sortzen dituzte. Espezie horiek biomolekulak kaltetzeko gai dira, besteak beste, proteinak eta lipidoak. Egun ere ROSek gaixotasun horietan duten eragina guztiz ezagutzen ez den arren -eztabaidagaia da zientzia-komunitatean-, litekeena da antioxidatzaileak hartzea gaixotasun horiek eragina saihesteko, edo gutxienez murrizteko, bidea izatea. Hori ere eztabaida puntua da adituen artean, Zientzia Kaieran bertan azaldu nuen bezala. Hain zuzen ere, litekeena da erradikal askeen eta antioxidatzaileen teorian hain sinplea ez izatea eta dietan antioxidatzaile gehiegi hartzea ere kaltegarria izatea.
Albisteek diotena
Hedabideetan, prentsa idatzian zein Interneten, sarritan ikerketen emaitzak ez dira modu zuhurrean eta zintzotasunez lantzen (USA-Reiseblogger).
Hedabide orokorretan irakurgai dagoen informazioaren arabera, ardoan, kafean, tean eta txokolatean dauden antioxidatzaileak -polifenolak edo, zehatzago, hidrokinonak- oxidazio-estresaren aurka lagundu dezakete. Hori bai, Nature Chemistry aldizkarian argitaratutako ikerketaren emaitzen arabera, eragin hori handiagoa da inguruan zinka baldin badago. Zinkak eta hidrokinonak oxidazio-estresaren aurka lagundu dezakete eta, hortaz, bizitza luzatzen laguntzen dute. Hidrokinonak ardoan, kafean, tean eta txokolatean daudenez, elikagai horiek bizitza luzatzeko eraginkorrak dira. Besterik gabe.
Ikerketak dioena
Ward, Schitler eta haien lankideek argitaratu berri duten ikerketan superoxido dismutasa katalizatzaileak imitatzen dituzten molekulak aztertu dituzte. Superoxido dismutasak superoxidoak -ROS mota bat- eliminatzen dituzten entzimak dira eta organismoan ditugu. Dakigunez, bide terapeutiko erakargarria da superoxido dismutasen antzekoak diren molekulak kanpotik gehitu ahal izatea oxigeno-espezie erreaktiboei aurre egiteko. Konposatuok erradikal askeen deskonposaketa katalizatuko lukete arrisku gutxiago ekartzen duten oxigeno eta ur oxigenatu molekulak emanez. Ikertzaileen berrikuntza zera izan da; orain arte konposatu imitatzaile horiek manganeso metala zuten eta horrek hainbat kalte ekar ditzake -osasunerako kalteak, konposatuen ezegonkortasuna-, baina, orain, manganesoaren ordez metal gisa zinka duten konposatu bat aurkitu dute.
Proba gehiago egiten badira eta ikerketa aitzindari honek baieztatu duena gizakiongan ere horrela dela frogatzen bada, baliteke noizbait ardoari edo txokolateari zinka gehitzea osasunarentzat onuragarriagoa izateko. Alabaina, momentu hori oraindik nahiko urrun dago. Horrexegatik, hedabideetan irakurritako albisteetan hainbat puntu nahasgarri daude, azalpen sakonagoa eskatzen dutenak. Alde batetik, ikerketak gauza oso zehazta aztertu du: zinkaren eragina molekula jakin batekin elkartzen denean. Hortaz, elikagaiak ez dira osotasunean aztertu eta ezin da jakin elikagaien dauden beste osagaien presentzian gauza bera gertatuko den edo ez. Bestetik, elikagaiak osotasunean aztertu behar dira eta ez osagai zehatz bati bakarrik begiratuta. Ardoak polifenolak ditu, bai, baina beste osagaiek alkohola osasungarri ez izatea eragiten dute. Ivana Ivanovic-Burmazovic ikerketaren sinatzaileetako batek hori bera azpimarratu zuen The Independent hedabideak elkarrizketa egin zionean. Zinkaren eta polifenolen artean eragin positiboa egongo balitz ere, ardoak duen alkoholaren eraginez inoiz ez da izango edari osasungarri bat.
Horretaz gainera, argitaratu berri den ikerketan ez dira polifenol guztiak aztertu: zinkarekin lotzeko gai den molekula bakar bat aztertu dute. Baliteke haren antzeko egitura molekularra duten beste konposatu batzuen erreaktibitatea berdina edo antzekoa izatea, baina, hori ez da frogatu. Esandako guztia gutxi balitz, garrantzitsuena falta da. Animalietan ez da probarik egin, beraz, ez dago frogatuta, gizakiongan eragin positiboa izango duenik. Ikerketan konposatu oso zehatzak aztertu dira guztiz kontrolatuta dagoen ingurune batean, eta ez gizakion organismoa den koktel kimikoaren barruan. Azkenik, hidrokinonak edo beste polifenolek zinkarekin batera superoxidoen aurka gure organismoan eragina izango balute, eta benetan peroxidoen kontzentrazioa murriztuko balute ere, ez dago frogatuta horrek ROSek eragindako gaixotasunen aurka eraginik izango lukeen edo ez.
Ardoa eta txokolatea jan nahi badugu gure bizitza luzatzeko asmoz, momentuz behintzat itxaron egin beharko dugu. Hedabideetan irakurritako albisteak tentu handiz irakurtzeak ere ez digu kalterik egingo.
.
Erreferentzia bibliografikoa:
Ward Meghan B., Scheitler Andreas, Yu Meng, Senft Laura, Zillmann Annika S., Gorden John D., Schwartz Dean D., Ivanovic-Burmazovic Ivana, Goldsmith Christian R. (2018). Superoxide dismutase activity enabled by a redox-active ligand rather than metal. Naure Chemistry, 10, 1207-1212. DOI: https://doi.org/10.1038/s41557-018-0137-1
Webguneak cookie-ak erabiltzen ditu nabigazioa errazteko, publizitatea kudeatu eta analisi estatistikoetarako. Nabigatzen jarraitzen baduzu hauen erabilera onartzen duzula ulertuko da.Onartu
73544 orain dela sei urte jaio zen, eta herenegun hil zen. Ez genion izenik jarrita, baina badakigu aurten ume hila bota zuela, urte hasieran. Badakigu berriz ere ernai geratu zela eta erditzear zegoela egunotan. Azken asteotan eskuin begiko infekzioa tratatzen ari gintzaizkio, olio esentzialez; eta erosoa izan ez arren, otzan jokatzen zuen, sentituko ote zituen zainketa horien beharra edota onura?. Hil denean konturatu gara 81528ren ama zela; Primaderaren ama, alegia. Igande goizean ardi bat falta zen; ernai zegoen hura, 73544. Mendiko larreetara joan ginen bila, arrastorik ez.
an oritza soberan izan genuen, eta, badaezpada, izoztea erabaki genuen. Horixe ematen ari gatzaizkie urruxa eta aharikoari. Hiruzpalau ordutan behin eman behar diegu biberoiez urrezko edabea; hemendik bi egunetara izoztuta dugun ardi-esnea ematen hasiko gara. Bere garaian hartu genuen lanak badu orain garrantzi handia, bi txiki horien bizitzarako ezinbestekoa.
Bi hauek berotegi-efektua areagotzen duten gasak dira, gure atmosferan pilatuta ger
Ideia asko aipatu dizkizuet, agian, modu nahasian, baina halaxe bizi dut inguruan dudan giroa. Alde batetik kalean bizi den ganadu-hazleen kontrako jarrera, berdin dio nola egiten duzun lan, animalien bizi-baldintzak zeintzuk diren, zer onura dakarren zu hor izateak… Beti hiltzaile gupidagabearen papera egokitzen zaizu. Eta bestetik, indartsu, barazkijaleen kontrako mezuak eta irainak, zenbaitetan naturarekiko euren sentitzeko modua irrigarri utziz. Erasotua sentitzen naiz batzuek zein besteen hitzekin eta moduekin.
