Mahala.eus-eko webgunetik hemen Mahalen margotu eta zeure komikiak sortzeko aukera…
Denbora igaro da Alai Zubimendiren esku finetik Mahalen aurkeztu genizuenetik. Geroztik gure txekortxoak sei istorio bizi izan ditu, azkena konfinamendu garaietan, orain gutxi …
Zergatik ez duzu zuk zeuk Mahalen zure gustura margotzen? Are gehiago, komiki zalea izan zaitezkeela suposatuz, zergatik ez duzu zure komiki propioa sortzen, istorio berriak asmatuta?
Erraza da, Mahalenen orria zuri-beltzean inprimatu eta eskulan xume bat jartzen dizugu eskuragai, emaitza polita lortuko duzulakoan. (klikatu argazkietan fitxak deskargatzeko).
Gehienok uste dugu Covid19-a ez dela desagertuko SARS-CoV2 birusaren aurkako txerto eraginkor bat aurkitzen ez den bitartean. Eta txertorik ezean, gaixotasunak egiten dituen kalteak sendatzeko edo arintzeko birus kontrako botika edo tratamendu efikaza da geratuko litzaigukeen bide bakarra. Bestalde, txertorik gabe eta birus aurkako botika eraginkorrik gabe, epidemiologiatik etorri beharko zaizkigu pandemia kontrolpean mantentzeko jarraibideak. Esaldi bakar batez laburbildu beharko banu aurreko lerroetan adierazitakoa, esango nuke zientzia-ezagutza gabe ez dugula aurkituko Covid19ari aurre egiteko modurik. Uste dut, gainera, ideia hori gehienok onartzen dugula; areago, jende asko sinetsita dago zientziaren bitartez egungo egoera gainditzea lortuko dela. Nik, berriz, ez dut horrelako segurtasunik.
Niels Bohr eta Albert Einstein
Niels Bohr fisikari ospetsuari esleitu zaion baieztapen (seguraski) apokrifo baten arabera, «aurreikuspenak egitea zaila da oso, etorkizunari buruzkoak direnak batez ere». Halaxe da. Ez dago aurreikusterik, kasik definizioz, etorkizunean zein ezagutza berri sortuko dugun. Jakingo bagenu, sortuta dagoenaren seinale izango litzateke eta beraz, ez litzateke aurreikuspen izango. Ergelkeriatzat har daiteke hori, noski, baina ez dut uste ergelkeria denik.
Richard Nixon AEBtako presidenteak, CancerAct izeneko legea sinatu zuen 1971ean. Prentsa aurrean aurkeztu zuenean, hamarkada batean minbiziarekin bukatuko zutela adierazi zuen eta garai hartako $100 M-ko diru kopurua agindu zuen horretarako. Egia da geroztik minbizia dutenen biziraupena luzatu egin dela eta gero eta jende gehiagok gainditzen duela gaitza, baina hala ere, ezin daiteke esan minbiziarekin bukatu denik, ez eta urrundik ere.
Antzekoa da beste gaixotasunekin ere gertatu dena. Gripea ez da, egun, oso gaitz hiltzailea, baina jende asko kutsatzen denez urtero, asko dira munduan gripeak sortutako albo-eraginen ondorioz hiltzen direnak. Txertoei esker ez da garaiegia hildakoen kopurua, baina txertoaren eraginkortasuna ez da %100koa eta, beraz, ez du mundu guztia immunizatzen. Askoz ere larriagoa da HIESarekin gertatzen dena. Eta lau hamarkada igaro dira GIBa mundu osotik zabaldu zenetik eta oraindik ez da lortu txertorik, nahiz, zorionez, tratamendu onak erdietsi diren dagoeneko. Aurten lortu da, hain zuzen ere, HIESa sendatzea lehendabiziko aldiz.
Aurreko adibide horiek agerian uzten dutena da zien- tziaren emaitza jakin batzuk lortze alderadagoen ziurgabetasun handia. Eta beraz, nahiz eta helburu bat lortzeko ahalegin oso handiak egin, zientzia-ezagutzak ezin du inolako bermerik eman. Hortaz, izugarri kontingentea da zientzia. Horixe da, hain zuzen ere,bere ahulezietako bat.
Izan ere, kontingente izate horrek, ondorio txarrak ekar ditzake zientziaz gizarteak duen iritzi edo ikuspegiari dagokionez. Covid19-arena adibide aproposa izan daiteke, hortaz. Zientzia-ezagutzaren izaeraren berri ez duenak erraz pentsa dezake zientziak ez duela merezi egun duen estatusa; azken batean, pandemia bezalako arazo handiari aurre egiteko eta konpontzeko biderik ez badu ematen, «zertarako zientzia» galde egin dezake. Eta galdera horretatik zientziaren aurkako jarrera edukitzera oso distantzia laburra dago.
«Zientzia komunitatearen jokaera ere kaltegarria izan daiteke, informazio gehiegi sortzen duelako eta oso zaila delako informazio horretatik baliozko emaitzarik ateratzea.»
Zientzia, izatez, ereduen sortze- eta desegite-kate amaigabea da. Eredu berriek eredu zaharrak ordezkatzen dituzte eta horrelaxe egiten du aurrera ezagutzak. Natura behatzerakoan antzematen ditugun erregulartasunak azaltzeko tresnak baino ez dira ereduok, eta hipotesi edo teoriak deitzen ditugu bere estatusaren arabera. Baina ereduak ordezkatuz egiten duenez aurrera, behin-behinekoa da zientzia-ezagutza, berez. Horixe da bere ezaugarri behinenekoena, hau ere ahuleziatzat har daitekeena gainera.
Zientzia prozedura bat da, ondorio jakin batzuetara iristeko metodoa. Ondorio horiek Unibertsoan gertatzen diren fenomenoak azaltzeko balio izaten dute eta, horrela, metodo zientifikoari esker, pixkanaka, munduari buruzko ezagutzak lortzen ditugu. Badira, alabaina, ebidentzietan oinarritzen ez diren ideiak. Neurri batean, zientzia bera ere dena modu arrazionalean azaldu daitekeela pentsatzeko uste dogmatikoan oinarritu daiteke, zenbaitetan. Litekeena da guztia arrazionalki azaltzea posible ez izatea, baina, horrek ez du bidezko egiten ebidentzien aurka doana.
Momentuz azaldu ezin diren fenomenoetan eta faltsukerietan leku aproposa aurkitu dute hainbat sasizientziek haien atzaparrak zabaltzeko. Sasizientziak medikuntzan leku egokia aurkitu du, baina, ez bertan bakarrik. Zer da, baina, sasizientzia? Zertan desberdintzen dira zientzia eta sasizientzia?
Medikuntzaren arloan egiten ditu kalte gehien sasizientziak, ebidentzian oinarritzen ez diren tratamenduak sustatzen dituelako. (Cenczi)
Muga benetan lausoa da kasu askotan eta ez da erraza definizio zehatzak ematea. Arazo horretaz konturatuta, Karl Popper filosofoak muga hori ezarri nahi izan zuen: faltsugarritasuna. Zientziaren eta sasizientziaren arteko demarkazioa finkatzeko, Popperrek adierazi zuen zientzia faltsutu egin daitekeela, alegia, posible dela teoria jakin bat ezeztatzeko esperimentu bat diseinatzea. Sasizientzien kasuan, sarritan ezinezkoa da esperimentu bat diseinatzea haren oinarriak deuseztatzeko. Esaterako «ardi guztiak zuriak dira» faltsugarria da; izan ere, zuria ez den ardi bat bilatzea nahikoa litzateke «ardi guztiak zuriak dira» gezurra dela frogatzeko. Popperren arabera, sasizientzia gehienen printzipioak hain dira anbiguoak ezen ezinezkoa baita haiek gezurtatzea. Gezurtagarriak ez direnez, ezin da frogatu faltsuak diren edo ez. Horrexetan dago sasizientzien arrakasta. Ondorioz, sasizientziei aurre egiteko eszeptikoak izaten ikasi behar dugu.
Sasizientzia batzuk diotena horrela balitz, Fisikaz eta Kimikaz orain arte dakiguna zalantzan jarriko lukete. Esaterako, homeopatiaren oinarriak bateraezinak dira oinarrizko kontzeptu kimikoekin -Avogadroren zenbakia, esaterako-. Horrelako baieztapenak egiteko, jakina, ebidentzia asko eta oso sendoak beharko lirateke.
Proposamen zientifikoak gezurtagarriak eta errepikagarriak izan behar dute. Sasizientziak aldaezinak dira eta zientzia, aldiz, aldatu egiten da ebidentzia berriak dauden neurriak. Nolabait esateko, zientzia kritikoa da bere buruarekin eta ohiko jarduera da berrikuspen hori egitea. Informazio guztia aztertu behar da, metodo estatistiko egokiekin, eta ez bakarrik teoria jakin bat babesten duten esperimentuak aukeratu. Horretarako, metodo zientifikoak plangintza zehatzak eskatzen ditu esperimentuak diseinatzeko. Esperimentuak errepikagarriak izan behar dira munduko edozein laborategitan eta, oro har, baieztapen zientifikoak -medikuntzaren arloan, esaterako- nahiko zuhurrak izaten dira. Ez da ohikoa terapia batek edozein gaixori edozein gaixotasun sendatzeko baliagarria izatea, sasizientzia askok baieztatzen duten bezala.
.
Ebidentzian oinarritutako medikuntza
Medikuntza da sasizientziaren leku atseginenetakoa; izan ere, geure osasuna arriskuan dagoenean errazago joko dugu ahal dugun guztia egitera, ondo edo gaizki egon. Lehen arazoa definizioetan dugu. Medikuntza konbentzionala eta alternatiboa aipatzen direnean, badirudi alde batetik medikuntza tradizional, zahar bat dagoela eta beste aldetik medikuntza berri bat, aurrekoari kontrajarrita. Medikuntza integral edo osagarri ere baderitzo eta, sarri askotan, ez dago argi zertaz hitz egiten den. Hain zuzen ere, medikuntza alternatibo deitzen den horretan ebidentzia zientifikoan oinarritutako tratamendurik badago, ohiko medikuntzan sar daiteke arazorik gabe, hortaz, definizioak berak nahasgarriak dira oso. Munduko Osasun Erakundeak berak dio medikuntza osagarria onartu behar dela ebidentzia zientifikoan oinarritzen bada, baina, ebidentzia zientifikoan oinarritzen bada Medikuntza da, abizenik gabe.
Medikuntza bitan banatzen da: zientifikoa eta ez-zientifikoa. Medikuntza zientifikoa ebidentzian oinarritutako medikuntza da -konbentzionala edo alternatiboa izan- eta horrexek pasa ditu eraginkortasuna eta segurtasuna bermatzeko frogak. Ebidentzian oinarritzen ez den medikuntza, aldiz, arriskutsua da. Arriskutsua da ekintzagatik -alegia, tratamendua osasunarentzat kaltegarria da- edo omisioagatik. Azken horiek arriskutsuak dira; izan ere, tratamendua kaltegarria ez bada ere –homeopatia, kasu-, tratamendu hori hartzeagatik beste bat bazter daiteke eta horrek kaltea eragin dezake: gaixotasuna areagotu egin daiteke eta benetako tratamendua hartzeko beranduegi izan daiteke.
Obesitatea, kolesterol-maila altua eta hipertentsioa dira arrisku kardiobaskularreko faktore nagusiak, eta horiek guztiak prebeni daitezke bizitza-ohitura osasungarriekin, elikadurarekin hasita. Osasun kardiobaskular ona izateko, garrantzitsua da gatz kontsumoa murriztea, zereal integralak jatea zereal finduak jan beharrean, koipe gutxiko produktuak aukeratzea, fruta eta barazki gehiago jatea, alkoholdun edari gehiegi ez hartzea, ezta azukredun eta gasdunak ere. Kontua da gure bihotza osasuntsu mantentzeko jarraibide batzuk kontuan hartzea. Ildo horretan, Bihotzaren Espainiar Fundazioak gomendatzen digu bihotza indartuko diguten eta osasun kardiobaskular ona izaten lagunduko diguten elikagai batzuk sartzea gure dietan.
…
Fruitu lehorrak: Gure bihotzerako oso errutina osasungarria da fruitu lehorrak modu erregularrean kontsumitzea, Omega 3 gantz-azido ugari baitute. Horien artean gomendagarrienak intxaurrak dira. Nahikoa da zure gosarian edo askarian bizpahiru intxaur jatea.
Arrain urdina: Arrain urdinak ere Omega 3 gantz azido kopuru handia dauka; arrain mota horrek kolesterol eta triglizerido maila jaisten laguntzen digu, eta odolaren fluidotasuna handitzen. Izokina, hegaluzea, antxoak… horiek guztiek dituzte gure bihotzerako gantz osasungarriak.
Lekaleak: Ezin hobeak dira odoleko kolesterol-maila egokia mantentzeko, kalitatezko proteinak eta gantz gutxi dutelako. Sar itzazu zure dietan, astean bi aldiz gutxienez.
Oliba-olioa: Oliba-olioan ere aurkituko ditugu gantz-azidoak eta antioxidatzaileak. Oliba-olioa egunero kontsumitzeak –gordinik, batez ere– osasun kardiobaskularra babesten laguntzen du. Erabil ezazu ongailu gisa!
Txokolate beltza: Txokolatea ez da bere zaporeaz gozatzeko soilik. Txokolate beltza moderazioz kontsumitzea gure osasun kardiobaskularrerako oso onuragarria ere bada, arterien malgutasuna berrezartzen laguntzen baitu, eta globulu zuriak odol-hodietara itsastea saihesten baitu. Hori bai, txokolate beltzaz ari gara, hau da, gutxienez % 70eko kakao kopurua duen horretaz.
Ardo beltza: Jatorduetan egunean ardo beltz basokada bat hartzea gomendatzen dute adituek. Dirudienez, tanino eta polifenol kopuru handia dauka, eta substantzia horiek antioxidatzaileak dira; gainera, flavonoide askoko edaria da, eta horrek odol-hodiak dilatatzeko dohaina dauka, arterietarako oso onuragarria.
Te berdea: Infusio batzuk, tea kasu, gantzak erretzeko egokitzat jotzen dira. Antioxidatzaile asko dauka te berdeak, eta odoleko gantz-maila altua murrizten du.Har itzazu egunean bi katilukada gutxienez.
Funtsezkoa da elikagai horiek guztiak hartzen dituen dieta orekatua osasun kardiobaskular ona izateko, baina kontuan hartu behar dugu elikagai horiek nola prestatzen ditugun ere. Barazkiak baporean, arrainak eta haragiak plantxan, papillotean edo labean prestatzen baditugu, are “kardio-osasungarriagoak” izango dira plater horiek. Eta, jakina, utzi sedentario izateari. Egunero ariketa fisikoa egitea da dieta orekatu baten osagarririk onena. Ez dago esfortzu handiegirik egin beharrik; nahikoa da azkar samar oinez ibiltzea, gutxienez ordu erdiz.
Greziako mitologiaren arabera, Orfeo (Apoloren eta Kalioperen semea) bere maitale Euridize heriotzatik salbatzen saiatu zen. Eta berak azpimundutik ihes egitea lortu bazuen ere, Euridize betiko galdu zen. Zoritxarrez, Orfeo ere hil egin zen: menadeek hil eta txikitu zuten.
Mitologia klasikoaren eta tradizio berrienaren arteko nahasketa horren ondorioz, diotenez, Orfeoren odol tantetatik landare bat sortu zen, eta landare horrek bere esentziarik puruenaren oroitzapena gorde zuen hil ondoren bizitzara itzultzeko gaitasunean.
1. irudia: Ramonda myconi landarea, Iberiar penintsulako berpizkunde landare bakarra. (Argazkia: Ferran Turmo Gort – CC BY-NC-SA 2.0 lizentziapean. Iturria: Flickr)
Landare hori, gaur egun, “Orfeoren lorea” bezala ezagutzen da (Haberlea rhodopensis), eta Gesneriaceae familian sartzen diren Europako bost espezieetako bat da. Espezie guztiak kontinentearen hegoaldean daude (Greziako, Ipar Mazedoniako eta Bulgariako mendietan), eta, mitologiak azaltzen duenez, itxuraz, hil ondoren berriz bizitzeko gaitasun harrigarria dute. Landare mota horiei “berpizkunde landare” esaten zaie. Mundu osoan 300 berpizkunde landare inguru daude. Espezie gehienak tropikoan eta subtropikoan daude, Europako gesneriazeoak izan ezik.
Landare tropikal bat Pirinioetan galduta
Pirinioetan, bai ipar isurialdean, bai hego isurialdean berpizkunde landare bakan horietako bat daukagu: Ramonda myconi enblematikoa. Iberiar penintsulan ezaugarri horiek dituen espezie bakarra da. Ramonda generoaren izena Louis Ramond de Carbonnières botanikari eta esploratzaile frantsesari zor diogu. Egin zituen ekintza gogoangarrien artean, nabarmendu behar da bera izan zela ofizialki Monte Perdido mendia igo zuen lehena.
Berpizkunde landare izateagatik daukaten berezitasunaz gain, R. myconi espezieak eta Europako gainerako gesneriazeoek ezaugarri oso berezi bat daukate: jatorri tropikaleko landareak dira, garai askoz epelago bateko erlikiak. Horregatik esaten zaie, teknikoki, “landare paleotropikal”. Landareen morfologiari eta itxurari erreparatuz gero, berehala ikusiko dugu haien ezaugarri tropikala, eta erraz lotuko dugu etxe barruko landare apaingarri batekin; bioleta afrikar ezagunarekin, alegia (Saintpaulia generokoa). Espezie tropikala denez, harrigarria da hain ondo egokitu izana Europako klimara, eta, batik bat, Pirinioetako ingurune gogorrera. Altitude ertaineko kareharrizko amildegietan egon ohi da, batez ere, baina ia 2 500 metroko altueran ere aurkitu izan da Ordesako Parke Nazionalaren inguruan. Hosto urtetsu eta iraunkorrak dituenez, goi mendian hain ondo egokitu izanak esan nahi du gai direla tenperatura oso baxuetan bizitzeko, eta hori ezaugarri oso deigarria da espezie paleotropikal baten kasuan. Duela gutxi egiaztatu dugu bere hostoek zero azpiko tenperaturak jasaten dituztela, baita izotza ere beren barnean, eta, halere, ez dutela bueltarik gabeko kalterik izaten. Berpizkunde landarea denez eta muturreko hotza oso ondo onartzen duenez, bai tenperatura baxuei, bai lehortzeari arazorik gabe aurre egiteko gai den landare bakanetako bat da. Zein da bere sekretua?
Lehortzea, izoztea, eta saialdian ez hiltzea
Seguru asko ez dago erantzun bakar bat. Hain justu kontrakoa; ezaugarri multzo bati esker da landarerik erresistenteena. Intuizioaren kontrakoa dirudien arren, lehortzearen eta izoztearen ondorio biologikoak antzekoak dira funtsean. Horrek nolabait justifikatzen du lehorketara aurrez egokitzeko gaitasuna funtsezkoa izan dela Pirinioetan bizirik irauteko. Funtsean, landareak, zeluletako lesioak eragozteko, bere mintzak indartzen ditu, egiturazko eta oxidaziozko kalterik ez izateko. Baina babesa ez da maila zelularrera mugatu behar. Hostoak, deshidratatzen direnean, ongi zehaztutako eta ordenatutako patroi bati jarraituz tolestu behar dira, aterki bat ixten denean bezala.
Iratzargailuak jotzen du. Izarek ez dizute ohetik ateratzen uzten baina egun oso bat duzu aurretik. Loa eta esna arteko egoera horretan gauza bakarrean pentsa dezakezu: kikara bat kafe behar duzu. Egunerokoari ekiteko erabiltzen dugun pizgarri horrek edabe magikoa badirudi ere, haren sekretua dituen gene-ezaugarri liluragarrietan dago.
Kontsumitzen dugun kafe gehiena Arabika kafea da, Coffea arabica espeziea, hain zuzen ere. Munduko kafe-ekoizpenaren %70 landare horri dagokio eta, duen interes ekonomikoa dela eta, haren genoma sekuentziatu berri du ikertzaile talde batek. Baina Arabika kafearen genoma ez da nolanahikoa, bertan bi azpigenoma baitaude: batak Coffea canephora espeziean du jatorria –Robusta kafea delakoa, Arabika baino mikatzagoa eta ekoizten den beste espezie nagusia– eta beste azpigenomak Coffea eugeniodes espeziean. Arabikak bi azpigenoma horiek ditu, bi espezie horien gurutzaketaren ondorio delako, orain dela hamar mila eta 665 mila urte artean gertatu zen hibridazioaren ondorio, hain zuzen. Hau da, Arabika kafeak kromosoma bakoitzeko –11 kromosoma ditu– lau kopia ditu, baina kopia horiek ez dira guztiz parekoak.
Kromosomen egitura bitxi hori dela eta, azken finean bi espezie sekuentziatu behar baitira, ikertzaileek estrategia berezia erabili zuten genomaren sekuentzia lortzeko. Bourbon Vermelho barietateko ale baten gene-materiala eskuratu zuten eta bere genoma gene-pieza txikietan banatu zuten bi metodo ezberdinen bidez. Gainera, C. canephora eta C. eugeniodes espezieen genomak ere erabili zituzten, azpigenoma bakoitzaren erreferentzia bat izateko. Horrela, lortutako gene-pieza horiek erabilita eta beste espezieak gida moduan erabilita, sekuentzia luzeagoak lortu zituzten, puzzle bat egiten denean bezala. Hala ere, genoma osoa ezin izan zuten antolatu, hau da, ez zuten genomaren sekuentziaren jarraiera osoa berregin, eta hainbat zatitan banatutako sekuentzia lortu zuten. Hala ere, hori nahikoa izan zen kafearen hainbat gene-ezaugarri ezagutzeko.
Kafearen genoman 46.500 genetik gora daudela ondorioztatu zuten ikertzaileek: 21.000 inguru C. canephora-tik eratorritako azpigenoman kokatu zituzten; 23.000 inguru C.eugeniodes-tik eratorritakoan; eta 2.500 inguru kokatu gabe gelditu ziren. Gainera, ikusi zuten ez dela kromosometan berrantolaketa aipagarririk gertatu eta bi azpigenomen arteko gene-trukaketa bakarra detektatu zuten.
Bourbon Vermelho barietateko ale horren genoma sekuentziatzeaz gain, beste 700 Arabika kafe-ale baino gehiagoren gene-aldaerak aztertu zituzten. Ia 500 ale Etiopian egindako hainbat ikerketatan jasotako barietateak izan ziren; 100 inguru Yemenen jasotako barietateak; 50 ale inguru Indiako eta Afrikako ekialdeko barietateak; eta Typica eta Bourbon barietateetako hainbat ale, Asian eta Latinoamerikan gehien landatzen diren barietateak, hain zuzen ere. Ale horiek guztiak aztertuta bermatu nahi zuten kafearen dibertsitatearen ordezkaritza zabala. Horrez gain, C. canephora espeziearen hainbat ale ere aztertu zituzten erreferentzia moduan, Brasilen landatzen den Conilon barietateko aleak eta munduan zehar landatzen den Robusta barietateko aleak, hain zuzen ere.
Ale horien guztien gene-aldaerak aztertuta, ondorioztatu zuten gene-dibertsitatea oso baxua zela Arabika kafean, C. canephora eta C. eugonioides espezieen dibertsitatea baino hamar aldiz txikiagoa. Izan ere, detektatu zituzten lau mutaziotik hiru ale batean bakarrik aurkitu zituzten eta, gainera, mutazio gehienak ez ziren jatorrizko espezieetan agertzen, hau da, Arabika kafeak berezkoak dituen gene-aldaerak ziren. Emaitza horiek kontuan hartuta, ikertzaileek iradokitzen dute oraingo Arabika kafearen zabalkuntza populazio oso txiki batetik abiatu zela. Hortaz, uste dute jatorrizko bi espezieen hibridazioa behin gertatu zela eta ordutik ez dela berriro jatorrizko espezieekin gurutzatu.
Sukar tifoidea ur kutsatuaren edo elikagai-iturrien bidez zabal daiteke. «Typhi salmonella» gorozkien bidez kanporatzen denez, kutsatutako pertsona batek gaixotasuna transmititu dezake, garbitu gabeko eskuekin janaria prestatzen badu.
Testu hau EHUko irakasle Marta Sancho-Stadlerrek idatzitako lanaren itzulpena da.
Sukar tifoidearen epidemiei buruzko ikerketa XIX. mendean hasi zen. 1879an, Karl Joseph Eberth patologoak «Typhi salmonella» baziloa aurkitu zuen; hesteak eta odola infektatzen dituena, sukar tifoidea sortuz.
Ur kutsatuaren edo elikagai-iturrien bidez zabal daitekeela ikusi zuen; digestio-bidez transmititzen dela. «Typhi salmonella» gorozkien bidez kanporatzen denez, kutsatutako pertsona batek gaitza transmititu dezake, garbitu gabeko eskuekin janaria prestatzen badu.
Bakteriologia XX. mende hasieran azkar garatu arren, ez ziren ezagutzen gaitz kutsagarriak hedatzeko modu guztiak, hala nola sukar tifoidearenak. Adibidez, oraindik ez zen deskubritu pertsona eramaile osasuntsu edo asintomatikoek gaitza transmititu zezaketela.
Mary Mallon 1869an jaio zen Cookstownen (Ipar Irlanda). 1884an AEBetara emigratu zuen osaba batzuekin bizitzen hasteko. 1900ean Mamaroneckeko (Westchester, New York) etxe batean sukaldari hasi zen: bi aste baino lehen, egoiliar guztiek sukar tifoidea hartu zuten. 1901ean Manhattanera joan zen bizitzera eta familia aberats batzuentzat lan egin zuen, eta horiek ere gaitz bera izan zuten.
1906an Oyster Bayn (Long Island) bizitzera joan zen eta Charles Warren bankari aberatsaren familiarentzat sukaldari lanean jardun zuen. Etxea okupatzen zuten hamaika lagunetik sei –Warrenen emaztea, alabetako bi, bi dontzeila eta lorezaina– sukar tifoideaz gaixotu ziren.
Gaixotasun hau auzo txiroekin lotuta zegoen, non pilaketek eta higiene-zerbitzu eskasek osasun arazo larriak eragiten zituzten. Beraz, etxeko nagusiak, oporrak bertan pasatzen zituzten bezero aberatsak galdu nahi ez zituenez, George Soper osasun-ingeniaria kontratatu zuen, sukar tifoidearen agerraldietan espezialista bera. Agerraldiaren zergatia zehazteko ikuskapen sakona egin zuen honek: edateko ura, komunak eta putzu beltza aztertu zituen, eta infekzio-iturri gisa baztertu zituen.
Sukar tifoidea agertu eta hiru astera sukaldaria besterik gabe joan zela jakitean hasi zen Soper susmatzen. Ingeniariak Mallonen lan ibilbidea arakatu zuen eta 1900. urteaz geroztik beste zazpi familiarentzat lan egin zuela eta etxeotan gaixotasun horren 22 kasu azaldu zirela jakin zuen; kutsatzeon ondorioz neskato bat hil zen.
Mary Mallon, «tifoidea»
Robert Koch mikrobiologoak sukar tifoidearen agerraldi batzuk ikertu zituen Estrasburgoko okindegi batean; okindegia eta ur-horniduraren egoera garbi zeuden. Kochek jakin ahal izan zuen okinak sukar tifoidea pasa zuela; bere onera etorrita ere, okinaren organismoak germen tifoideak zituen, eta honek higiene faltagatik kutsatzen zituen. Honen jakitun, Soperrek pentsatu zuen Maryk infekzioa transmititzen zuela elikagaiak manipulatu aurretik eskuak ganoraz garbitzen ez zituelako.
Ingeniariak sukaldariaren odol eta gorozkien laginak aztertu behar zituen susmoak baieztatzeko. Maryk laguntza ukatu zionez, Soperrek New Yorkeko Osasun Sailera jo zuen.
Jakien kontserbazioak geure bilakaeran ezinbesteko funtzioa bete izan du. Ehizatzen edo biltzen hasi ginetik, lortutakoa nola kontserbatu hamaika modu asmatu zituzten. Horren ondorioz, geure elikadurak aldaketak izan zituen, dibertsifikatu egin zen, eta horrek geure garuna moldatu. Horregatik utzi genion nomadak izateari. Bada, orduan erabiltzen zituzten metodoak gaur egun oraindik erabiltzen jarraitzen dugu.
Haien artean erabiliena deshidratazioa da. Horrekin lortzen zutena elikagaien ur-aktibitatea (aw) jaistea zen. Gero eta ur gutxiago, orduan eta bizitza luzeagoa. Azken finean, jakiak usteltzen dituzten mikroorganismo askok ura behar dute bizitzeko eta mugitzeko. Urik ez badago, mikroorganismorik ez. Orduantxe, ez zeukaten ez gailurik, ez elektrizitaterik, baina bai naturak eskaintzen digun indarrik indartsuenetariko bat: eguzkia. Beraz, kontserbatu nahi zituzten jakiak zabaldu eta eguzkipean jarriz lortzen zuten momentuan jango ez zituzten jakiak kontserbatzen. Gaur egun ere, etxean bertan egin dezakegun gauza bat da. Perretxikoak, esaterako, xafla batean zabalduz eta airea mugitzen den toki batean eta eguzkipean jarriz, ura galdu eta urte osorako izango ditugu eskura. Deshidratazioak, tamalez, hainbat bitaminen galera dakar, hidrosolubleak, hain zuzen.
Beranduago, gatzunetan jartzea eta ketzea etorri ziren. Gatzak eta keak kontserbagarri lanak egiten dute, biak ala biak mikroorganismoen ugaltzea mugatzen baitute. Modu hauek asko erabili izan dira, bereziki arrainen kontserbazioan, baina jakien gatz kantitateak gora egiten du, eta kearen kasuan, osagarri kaltegarriak gehitzen dizkie. Beraz, ketuak eta gatzatuak neurriz hartu beharko genituzke.
Hala ere, kontserbatzeko moduetan, badaude ongarriak direnak. Hartzitutakoek, esaterako, probiotiko lanak egiten dituzte. Jakiak kontserbatu eta guretzat osasungarriak diren ezaugarriak gehitzen dizkie. Misoa adibide ederra dugu, baita aza samina edo chucrut-a ere. Hartzidura dela-eta, guretzat osasungarriak diren mikroorganismoak eratzen dira. Hauek bitaminak sortu, digestioan lagundu eta gure digestio aparatuan dagoen biodibertsitatea bultzatzen dute, gure osasunarentzat lagungarria dena. Gainera, lan apur bat eskatzen badute ere, gure etxeetan bertan egin dezakegun kontserbazio mota da.
Jaki freskoak jatea bezalakorik ez dago, baina aukeran, hartzidura izango da kontserbatzeko modurik osasungarriena.
Azkeneko hilabeteetan mikroorganismoekin loturiko berri garrantzitsu bat izan dugu bolo-bolo ibili dena Andaluzia aldean: listeriosi kasuak izugarri ugaritu dira haragi kutsatua jan izateagatik. Baina hori gerta liteke gaur egun dauden elikagaien zainketa-protokoloekin? Gertaera arruntzat har daiteke? Gure erkidegoan listeriosi kasurik al dago?
Estatu mailan urtero elikagaiei loturiko 400ren bat agerraldi antzematen dira. Horietatik listeriosia ez da arruntena; badaude beste batzuk ohikoagoak direnak, Campylobacter, Escherichia coli edo Salmonella bakterioek sortuak.
1. irudia: Elikagietan Salmonella spp., Staphylococcus aureus, Campylobacter spp. eta Listeria monocytogenes bezalako patogenoak antzemateko tekniken garapena garrantzitsua da osasunarentzat. (Argazkia: Pontificia Universidad Católica de Chile / Wikimedia – CC BY-SA 2.0 lizentziapean)
Listeriosia noizbehinkako kasu moduan agertu ohi den gaixotasuna da, baina batzuetan kutsatze-agerraldiak agertzen dira, hainbat kasu-kopuru aldi berean gertaturik, eta oso kaltegarria da bereziki populazio arrisku talde batzuetan. Gaixotasun hau Listeria monocytogenes bakterioak sorrarazten du. Bakterio hau, beste batzuekin alderatuz, oso sentikorra da ingurune azidoetan eta gatz kontzentrazio altuetan. Gainera, tenperatura baxuetan bizi daiteke, bai eta hozteko tenperatura baino baxuagoetan ere. Horregatik, hozteko ganbaretan neurri bereziak hartu behar dira bakterioa haz ez dadin.
Bakterioa hainbat ingurunetan bizi daiteke modu naturalean: lurzoruan, uretan, bazkan… Hori dela eta, animaliak bakterioaren gordeleku garrantzitsuak dira haien digestio-hodiko mikrobiotaren partaidea baita bakterio hau. Gizaki osasuntsuen %1-2 ere bada bakterio honen gordelekua, gure digestio-hodiaren partaidea delako.
Gainera, bakterio honen ezaugarriak direla eta, gainazal ezberdinetan (poliester, altzairu, tefloi,…) biofilmak edo biogeruzak sortzeko gai da eta, horren ondorioz, denbora luzez bizi daiteke elikagaigintzaren askotariko instalazioetan.
Nola sartzen da bakterioa gizakiaren barnean?
Bakterio honek transmititzeko erabiltzen duen mekanismo garrantzitsuena da elikagai kutsatuak jatearekin batera barneratzea: esnea, gazta biguna, elikagai prestatuak (esate baterako, patea), haragikiak xerratan, arrain ketua, landare kutsatua…
Badago bigarren transmisio-mekanismo bat ere: haurdun dagoen emakume kutsatu batek bere umekiari transmititzea, plazentaren bidez edo erditze unean.
Albaitariengan edo baserritarrengan ere larruazaleko infekzioak ikusi izan dira, kutsatutako materialaren ukipen zuzenaren ondorioz, nahiz eta gertaera hau oso bakana izan.
Europa mailan hainbat agerraldi egon dira azken urtean izokin ketuak eraginak (2. irudia).
2. irudia. Europako zenbait lurraldetan 2018an agertu izan ziren kasuak (ECDCtik hartua). Puntu gorri bakoitzaren tamainak adierazten du agerraldiaren garrantzia.
Gure Euskal Autonomi Erkidegoan ere listeriosi kasuak egon dira azken urteotan 3. irudian ikus daitekeenez, iturburu izan direlarik gazta biguna edo foie, besteak beste.
3. irudia: Listeriosien kasuak Euskal Autonomi Erkidegoan (Datuak Mikrobiologiako Informazio Sistematik SIMCAPV hartuak).
Listeriosia ez da elikagaiengatiko gaixotasun arrunta, baina mota honetako intoxikazioak sorrarazten dituzten patogenoetatik bada larrienetariko bat.
Salmonella, E. coli edo Campylobacter bakterioen kasuan nahikoa da mikroorganismoen kantitate txiki bat infekzioa agertzeko.Listeria bakterioaren kasuan, aldiz, mikroorganismo kantitate handia sartu behar da gorputzaren barruan gaixotasunaren sintomak ager daitezen. Badirudi infektatzeko gutxieneko dosia 102-108 bakterio artean dagoela, pazientearen arabera. Gainera, bakterio hau gure barnean sartzen denetik sintomak ageri arteko epea (inkubazio-epea deritzo) aldakorra da eta 3 egunetik 70era artekoa izan daiteke.
Diabetes gaixotasuna ulertzeko bidean bi etenaldi egin ditugu jada: alde batetik, glukosaren metabolismoaren erregulazioa aztertu dugu eta, bestetik, erregulazio horretan akatsak agertzen direnean sortzen diren arazoak deskribatu ditugu. Dakigunez, diabetesa aspalditik ezaguna den gaixotasuna da eta, hortaz, hainbat ahalegin egin dira historian zehar diabetesari aurre egiteko. Hala ere, 1923. urtera arte diabetesak heriotza ziurrera eraman ohi zuen.
Irudia: Diabetikoek maiz kontrolatu behar dute odoleko glukosa kontzentrazioa. (Argazkia: Tesa Robbins–pixabay)
Diabetes mellitusaren ondorioz glukosaren metabolismoaren erregulazioan bi akats nagusi gertatzen dira: pankreak intsulina ez jariatzea -1 motako diabetesa- edo organismoko zeluletako hartzaileak intsulinarekiko sentikortasunik ez izatea -2 motako diabetesa-. Edozein kasutan, diabetikoen ezaugarri komuna odoleko glukosa kontzentrazioa altua izatea da eta, hortaz, arazoa tratatzen ez bada, hainbat osasun-arazo ekar ditzake. Odoleko glukosa kontzentrazio altuaren ondorioz, diabetikoen gernua ohikoa dena baino gozoagoa da. Hain zuzen ere, 1776. urtean jakin zuten glukosa zela gernuaren zapore gozoaren erantzulea, baina, XIX. mendera arte ez zen lortu gernuko glukosa kontzentrazioa neurtzeko metodorik.
Era berean, 1869. urtean Paul Langerhansek egun Langerhasen irlak izenarekin ezagutzen ditugun pankreako zelula-multzoak ezagutzera eman zituen haren tesian. Orain badakigu irla horietan ekoizten dela intsulina -glukosaren metabolismoa erregulatzen duen hormona-, baina jakina, orduan ez zuten hori ezagutzen. Hirugarren ezagutza aipagarria hauxe da: 20 urte geroago, Joseph von Mering eta Oskar Minkowskik zenbait esperimentu egin zituzten txakurren pankreak aztertzeko. Hobeto esanda, txakurren pankreak erauzita jakin zuten pankrearik ez zuten txakurrek egarri eta pixagura handia zutela eta haien gernua gozoa zela. Ondorioa nabarmena zen: pankrearik gabeko txakurrek diabetikoen antzeko sintomak eta ezaugarriak zituzten.
Iraultza 1921. urtean iritsi zen. Frederick Banting eta Charles Best ikertzaileek ordura arteko ideiak elkartu zituzten eta pankrearen substantziak bilatzen hasi ziren. Bazekiten pankreak zerbait izan behar zuela eta horren gabeziak diabetesa sortzen zuela. Substantzia hori lortzeko, 1921eko maiatzean lehen esperimentuak egin zituzten. Lehen pausoa txakurren pankreako hodiak ixtea izan zen. Horrela, txakurraren pankreak intsulina ekoizten zuen, baina, pankrean bertan pilatzen zen -une hartan substantzia horri isletina deitu zioten, Langerhasen irletan ekoizten zelako-. Esperimentuaren bigarren fasean, beste txakur batzuk hartu eta pankrea kentzen zieten. Diabetesa agertzea itxaroten zuten eta, orduan, hasierako txakurren pankreatik erauzitako substantzia –intsulina– ematen zieten. Horrela lan eginda, txakurren bizitza luzatu zuten eta diabetesa kontrolatu ahal izan zuten.
Banting eta Bestek animalien intsulina gizakietan erabiltzea posible izan zitekeela pentsatzen zuten eta egun badakigu zuzen zeudela. Gizakion intsulina eta txerriena edo behiena oso antzekoa da. Desberdintasun txiki honi esker, txerrien pankreatik erauzitako intsulina sendagai gisa erabili izan da diabetikoak tratatzeko, baina, 1921ean oraindik ez zekiten posible izango ote zen. Lehen saiakuntza Leonard Thomson gazte diabetikoarekin egin zuten. Txakurren pankreatik erauzitako substantzia eman zioten eta hasiera batean erreakzio alergikoa izan bazuen ere, aurrera jarraitu zuten. Bigarren aldian, purifikatutako intsulina eman zioten eta, oraingoan bai, hobekuntza txikiak ikusten hasi ziren. Tratamenduarekin jarraituz, hilzorian zegoen Leonard Thomsonen bizitza beste 13 urtez luzatzea lortu zuten.
Konfinamendu garaian ogia egiteko zaletasuna asko handitu da. Etxetik atera ezina, denbora librea… agian horiexek dira ogia egiteko behar diren osagaiak. Beste osagai batzuk ere behar dira: irina eta legamia, behintzat. Horiek dendetan erostea zaila bilakatu da zenbait kasutan; izan ere, konfinamendu garaiaren une batzuetan gari-irinaren eta legamiaren salmenta bikoiztu egin zen. Ogiarekin lotuta, bestalde, askotan entzuten da gluten hitza, baina, zer da glutena? Bada, pasa eta hona azalpenak.
Irudia: Konfinamenduan zehar ogia egiteko zaletasuna asko handitu du eta sarritan zaila da lehengaiak erostea. (Argazkia: domeinu publikoko irudia (Argazkia: Rudy and Peter Skitterians – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Konfinamendu garaian askoz elikagai gehiago kontsumitu ditugu etxean eta gozogintzari eta okintzari ekin diogu. Antza, postreak, bizkotxoa edo ogia egitea oso gozagarria da guretzat. Sentimendu onak ekartzen dizkigu labean hazten ari den horrek eta, are gehiago, eskuz egindako zerbait bada. Alabaina, ogi gozo eta samurrak lortzeko osagairik erabiliena irina da; gari-irina, hain zuzen ere. Gari-irina oso berezia da. Ehotako edozein osagai urarekin nahasten bada, ore neutroa lortzen da, neutroa, ezaugarri berezirik gabekoa. Gauza bera gari-irinarekin egiten badugu, aldiz, oreak ezaugarri bereizgarri batzuk dituela ikusten da. Horretarako nahikoa da ogi-irina eta ura nahastea -uraren masa irinaren masaren erdia izanik, gutxi gorabehera-. Orea nahasten hasitakoan, hasiera batean forma aldatzea kostatzen zaion orea lortzen da, baina, lantzen jarraitzen bada, erantzun elastikoa duen orea osatzen da, pixkanaka. Gari-irinaren -edo ogi-irinaren- ezaugarri berezi horrek desberdintzen du irin hori eta beste zerealekin egindako irinak. Horri esker, bestalde, egin daitezke ogi arinak eta bigunak eta bestelako ore samurrak.
Irinez eta urez osatutako nahasteak oreak edo irabiakiak izan daitezke. Oro har, oreak irin gehiago dauka ura baino eta eskuz lantzeko moduko trinkotasuna du. Irabiakiek, aldiz, ur gehiago daukate -oreek baino 3-4 aldiz ur gehiago- eta errazago jariatzen dira. Oreen kasuan, irinaren proteinek eta almidoiak ur gehiena xurgatzen du eta, hortaz, fase erdisolido nahiko trinkoa osatzen da. Irabiakien kasuan, berriz, nahastean dagoen irina ez da gai ur guztia xurgatzeko eta ur kantitate handia modu askean dago. Irinaren proteinak eta almidoia ur-fasean sakabanatuta daude.
Ogiaren kasuan, lortzen den nahastea orea da, eta ez irabiakia. Edozein kasutan, nahaste horiek hiru egituraz osatuta daude: ura, irinaren proteinak eta almidoi pikorrak. Hiru horiek nahaste homogeneoa osatzen dute eta, ogien kasuan, esaterako, proteinek eta almidoiak osatutako sarean milioika burbuila mikroskopiko harrapatuta daudelako lortzen dira ore samurrak. Oreak berotzen direnean egitura aldaketa gertatzen da. Almidoi pikorrek ura xurgatzen dute, puztu egiten dira eta egitura solido iraunkorra osatzen dute, hasierako egitura likido edo erdisolidoaren ordez. Horretarako ezinbestekoa da legamiak erabiliz oreak zein irabiakiak airezko burbuila txikiz betetzen dira eta horrela bolumen unitateko dagoen materia solido kantitatea murrizten da. Horren ondorioz, ogiak, pastelak eta bestelako postreak askoz arinagoak, bigunagoak eta dentsitate txikiagokoak izango dira. Hala ere, ogiaren kasuan, atseginak diren testura eta zaporeak lortzeko gakoa gari-irinaren proteinen egitura berezia da: glutena.
Zer da glutena?
Merkatuan dauden gari-irin desberdinak -arrunta, gozogintzakoa, indar-irina, eta abar- gluten edukiarekin lotuta daude. Glutena, azken batean, irinean dauden proteina jakin batzuk dira eta proteina horiek egitura berezi bat osatzen dute. Gozogintzan, adibidez, oreak harroagoak izaten dira eta, hortaz, gluten gutxiagoa izatea gomendagarria da, ogiaren kasuan, aldiz, ez. Glutenaren proteinek kate luzeak osatzen dituzte, elkarren artean lotzen direnak. Glutenaren proteinak lehorrak daudenean inerteak dira, baina, hezetasuna dutenean -ura xurgatzeko gai dira- itxura aldatzen dute eta glutenaren egitura osatzen hasten dira.
Diabetesa biztanleriaren zati garrantzitsu batek jasaten duen gaixotasun kronikoa da, baina, kasu askotan gaixotasun ezezaguna da edo, hobeto esanda, ez da ondo ulertzen zer den eta zergatik agertzen den diabetesa. Diabetesa ulertzeko bidean, lehenik glukosaren metabolismoan intsulinak duen garrantzia azaldu genuen eta jarraian, erregulazio horretan akatsak daudenean gertatzen denean jarriko dugu begirada.
Irudia: Diabetesa duten gaixoentzat beharrezkoa da odoleko glukosaren kontzentrazioa kontrolatzea eta beharrezkoa denean intsulina injektatzea. (Argazkia: Steve Buissinne – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Diabetesa aspalditik ezagutzen den gaixotasuna da. Ideia bat emate aldera, kontuan izan behar dugu diabetesaren lehen deskribapena Ebers papiroan dagoela, k.a. 1.500. urtean. Erromatarrek eta greziarrek diabetesa ezagutzen zuten. Garai hartan, norbaitek diabetesa zuen edo ez jakiteko haren gernua dastatu behar zen. Horrela, greziarrak konturatu ziren zenbait lagunen gernua mellitus zela, alegia, gozoa zela -eztia, mellita hitzetik dator-. Orain badakigu zapore hori gehiegizko glukosa kontzentrazioaren kausa dela. Modu horretan, greziarrek bazekiten gaixotasun hori zutenek edari gozoak edan bezala kanporatzen zituztela gernuaren bidez -alegia, gernua ere gozoa zela- sifoi bat balitz bezala. Sifoi hitzaren baliokide greziarra diabetes da eta hortik, hain zuzen ere, diabetes mellitus.
Diabetesa duten gaixoek egarri handia izan ohi dute eta baita pixa egiteko gogo handia ere. Sintoma horietan oinarrituta, historian zehar hainbat aurkikuntza egin dira diabetesari buruz. 1679an, Thomas Willis mediku ingelesak sintoma horiek zituzten gaixoen gernuaren hondakinak dastatu zituen eta bi diabetes mota berezitu zituen: diabetes gozoa eta zaporerik gabeko diabetesa -esan beharrik ez dago nola iritsi zen ondorio horretara-. Gaur egun dakigunez, diabetes mellitusa diabetes gozoa da eta odoleko glukosa maila handiegiarekin lotzen da. Zaporerik gabeko diabetesa, aldiz, guztiz desberdina den gaixotasuna da eta hormona antidiuretikoaren gabeziarekin lotzen da. Hala ere, antzeko sintomak ematen dituenez, izen bera dute biek. Hortaz, garrantzitsua da jakitea diabetes mellitus eta diabetes zaporegabea fisiologikoki gaixotasun desberdinak direla. Oro har, diabetesa aipatzen denean lehenengoaz ari gara.
Diabetesa, beraz, pertsona baten odoleko glukosa maila behar baino gorago dagoenean izaten da. Oro har, odoleko azukre maila normaltzat jotzen da 65-100 mg/dl artean badago -baraurik- eta 140 mg/dl azpitik otordutik ordu bat edo bi igaro denean. Maila hori gaindituz gero, litekeena da pertsona horrek diabetesa izatea. Azukre kantitate handiegi horrek hainbat kalte ekar ditzake begietan, giltzurrunen funtzionamenduan, nerbio sisteman, eta abar. Oro har, epe luzera agertzen diren arazoak izan ohi dira. Diabetesa mota desberdinetakoa izan daiteke, baina, motarik arruntenak 1 mota eta 2 mota deiturikoak dira. Horien arteko desberdintasuna ulertzeko, lehenik eta behin beharrezkoa da glukosaren metabolismoaren erregulazioan gehiago sakontzea.
Glukosaren metabolismoa intsulinak erregulatzen du. Bere funtzio garrantzitsuena glukosa odoletik zeluletara igarotzen laguntzea da, modu horretan odoleko glukosa kontzentrazioa murriztuz. Era berean, intsulinak gibeleko glukogeno sintesia aktibatzen du eta prozesu horrek ere glukosa kontzentrazioa murrizten du. Alabaina, pankreak intsulinarik jariatzen ez badu, zeluletako paretetan dauden glukosa garraiatzaileak ez dira behar bezala aktibatzen eta glukosa ez da modu eraginkorrean sartzen zeluletara. Egoera honi 1 motako diabetesa deritzo, alegia, intsulina gabeziaren ondorioz odoleko glukosa kontzentrazioa murrizten ez denean.
Osakidetzako datuen arabera, Euskadin 200.000 lagunek daukate 2 motako diabetesa –biztanleriaren %11 inguruk-. Datuek azaleratzen duten bezala, diabetesa gaixotasun kroniko arrunta da eta arriskutsua, kasu askotan diabetesa diagnostikatu gabe egoten delako. Hain zuzen ere, aipatutako kopuruaren heren bat baino gehiago diagnostikatu gabeko kasuak dira. Gainera biztanleriaren beste hainbestek inguruk aurrediabetesa daukala jotzen da. Datuak elkartuta, hauxe da ondorioa: biztanleriaren %22 inguruk diabetesa dauka edo diabetesa izateko bidean egon daiteke.
Diabetesaren ugaritasuna obesitatearekin eta elikadura desegokiarekin lotzen da, kasu askotan. Horrexegatik beharrezkoa da prebentzioa eta heziketa, alegia, arazoei aurre egiteko arazoa zein den jakitea eta ulertzea. Lehen ekarpen honetan, diabetes mellitus gaixotasuna ulertzeko bidean kokatuko gara eta, horretarako, ezinbestekoa da glukosaren metabolismo normala zein den ulertzea.
Irudia: Otorduen ostean, odoleko glukosa kontzentrazioa handitzen da. Kontzentrazio hori murrizteko eta zelulek glukosa modu eraginkorrean erabiltzeko, intsulina izeneko hormona ezinbestekoa da. (Argazkia: congerdesign – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Gorputzeko zelula guztiek energia behar dute bizirauteko eta haien funtzioak betetzeko. Gure organismo zelulen energia-iturri nagusia glukosa da, beste hainbat biomolekula metabolizatu ondoren lortzen den gluzidoa. Glukosa odolaren bidez iristen da zeluletara eta, horrela, zelula batek energia behar duenean odolean dagoen glukosa zelulara sartu behar da. Hala ere, zelula gehienetan prozesu hori ez da hain sinplea. Glukosa zeluletan modu eraginkorrean sar dadin, intsulina izeneko hormona beharrezkoa da.
Intsulina hormona polipeptidikoa da, alegia, hainbat osagai txikiagoz -aminoazidoz- osatuta dago. Zehazki, berrogeita hamaika aminoazidok osatzen dute intsulina. Ornodunen kasuan, intsulinaren egitura nahiko antzekoa da eta aipagarria da, adibidez, behiaren eta gizakion intsulinaren artean hiru aminoazido bakarrik aldatzen direla. Txerrien hormonarekin alderatuz gero, aldiz, aminoazido bakarra aldatzen da. Intsulina pankrean sintetizatzen da, hain zuzen ere, Langerhans-en irlak deitzen diren zelula-multzoetan. Pankrea digestio-aparatuaren eta sistema endokrinoaren osagai den organoa da, urdailaren atzean kokatzen dena. Langerhansen irlak pankrean sakabanaturik dauden zelula hormona-jariatzaileen multzoak dira -0,3 mm-ko diametrokoak, gutxi gorabehera-. Irla horietan mota desberdinetako zelulak daude eta zelula bakoitzak hormona jakin bat jariatzen du. Alfa zelulek glukagoia jariatzen dute, beta zelulek intsulina eta delta zelulek somatostatina, esaterako.
Iñigo Lozano, Itziar Galarreta, Sonia Pérez-Yáñez, Idoia Ruiz de Larramendi
Nanoteknologia ikerkuntza arlo askoren garapenerako erreminta oso garrantzitsua izan da. Nanomaterialek materialek bulk egoeran (tamaina handian) aurkezten dituzten propietate desberdinak dituzte. Urreak adibidez, tamaina nanometrikoan ezagutzen dugun distira eta kolore horia galtzen ditu kolore gorria edo urdina hartzeko. Baina, zein txikiak dira nanopartikula hauek? Ideia bat izateko, nanometro batek milimetro baten milioirena neurtzen du, hots, giza ile baten diametroa baino 100.000 aldiz txikiagoa da.
Irudia: Nanoteknologia baliatuta superelikagai, megaestalki eta ultrasentsore mundu berri bati atea irekitzen dio.
Elikagaigintza industriak iraultza nanoteknologiko honekin batera aurrera egin du. Izatez, elikagaiak molekula nanometrikoez (behintzat, dituzten dimentsioetariko bat 100 nm baino txikiagoa denean) osatuta daude. Hori dela eta, ez da harritzekoa elikagaigintzan molekula txiki hauen inplementazioan aurrerapenak burutu izana. Elikagai berriekin amets egin dezagun! Goxoak eta aberastuak baina betiko itxura mantentzen dutenak.
Ziurrenik Edurnezuriren sagar gorri perfektua urdina izango balitz ipuinak beste amaiera bat izango zuen… Baina, zer-nolako elikagai motak nahi ditugu? Bakoitzak bere errezeta perfektua bilatuko luke: batzuek elikagai osasuntsuagoak eskatuko lituzkete; beste batzuek zapore originala mantenduko luketen gatz, azukre edo koloratzaile gutxiko elikagaiak nahiko lituzkete. Gainera, diabetesa edo gizentasun arazoak tratatzen lagunduko luketen elikagaiak sortzea posible izango litzateke. Eta murtxikatzeko arazoak dituzten adinduek? Zapore eta testura hobeagoko pureak hartzeko aukerak izango lituzkete. Hau guztia nanoteknologiari esker posiblea izango da.
Elikagaiei begi-bistan ikusezinak diren nanogehigarriak botaz elikagaigintza arloaren iraultza sortuko da. Dagoeneko nanoemultsioen egonkortzeari esker zaporea, dastamena edo testura desberdinak indartzeaz gain, elikagaietan farmako espezifiko bat sartzea eta digestio-aparatuan zehar duen askapena kontrolatzea posiblea da.
Baina nanoteknologiak superelikagaien sorreratik harago doa, izan ere, elikagaien paketatze perfektuak ere egin daitezke. Dudarik gabe, gaur egungo gizarteak plastikoarekiko menpekotasun handia du. Horretaz konturatzeko, etxean plastikoak eta ontziak birziklatzeko dugun poltsa begiratzearekin nahikoa da, non plastiko gehienak elikagaien estalkiak diren. Plastiko kontsumo etengabe honek ingurumen arazo larriak sortzen ari ditu. Erabiltzen diren plastiko gehienak ez dira biodegradagarriak.
Disfagia elikagaiak irensteko zailtasuna da eta kasu batzuetan zailtasun honek mina eragiten du eta irenstea galarazten du. Disfagia edozein adinetan eman daiteken gaitza da baina ohikoagoa da adinekoetan eta gaixotasun neurodegeneratiboak dituztenen artean. UPV/EHUko Testura Analizatzeko Laborategiak (LaTEX) hamar urte daramatza disfagia duten pertsonen dieta egokitzeko esparruan ikertzen eta burututako azken ikerketan elikagai lodituen estandarizazioan dauden hutsuneak eta aldakortasun handia plazaratu dituzte.
Egun, biztanleen %8ak du disfagia eta horietatik %80a adineko pertsonak eta gaixotasun neurodegeneratiboak dituztenak dira. Irensteko arazoa larria izan daiteke eta desnutrizioarekin lotu daiteke. Horrez gain, desnutrizioarekin harreman dituzten egoera patologikoak larriagotu ditzake eta heriotza ere ekar dezake elikagaiak eztarrian trabatzearen ondorioz edota arnas konplikazioak eragiteagatik. Hau dela eta, UPV/EHUko Testura Analizatzeko Laborategiko Olaia Martinez ikertzaileak lanean dihardu disfagia duten pertsonen dieta egokitzeko eta Food Hydrocolloids aldizkarian arlo honetan egindako ikerlan bat argitaratu berri du, ‘Sensory perception and flow properties of dysphagia thickening formulas with different composition’ izenekoa (Disfagiarako formula loditzaileen zentzumen pertzepzioa eta fluxu propietateak, hainbat osaeratakoak).
Irudia: Elikagaiak irensteko zailtasunari esaten zaio disfagia eta biztanleriaren ehuneko handi bati (% 8) eragiten dion arazo larria da. Besteak beste, desnutrizioa ere eragin dezake gaitzak. (Arg: Catkin–Pixabay)
Argitaratutako artikuluan Gasteizko zenbait boluntarioei esker egindako azterlan bat deskribatzen da: parte-hartzaileek loditzaileak dastatu zituzten, osaeran goma jangarriak (xantana eta guar goma) dituzten loditzaileen irensketa propietateak ebaluatu eta almidoiekin egindako beste loditzaile tradizional batzuekin alderatzeko. “Produktuok baliokideak balira bezala eskaintzen eta erabiltzen dira, baina oso bestelako portaera dute ahoan, argitaratutako azterlanak agertzen duen bezala”, azaltzen du Olaia Martinez ikertzaileek. Horrek, bada, inplikazio garrantzitsuak ditu disfagia duten pertsonen irensketa segurtasunari dagokionez. Lanak, aurreko beste batzuen ildo beretik, elikagai lodituen estandarizazioan oraindik ere dauden aldakortasun handiaren eta hutsune garrantzitsuen berri ematen du.
Mahalen eta munduakomikiaren 6.atala dakarkizugu, Mahalen-en abenturak, Mahala Baserriko lagunen mahala.eus euren webgunetik ekarria. Alai Zubimendi ilustratzaile hernaniarrak egin dizkie komikiak, Gaueko komiki-denda du hernanin bertan eta REKALDE-ORTZADAR eta PORTUGALETE URI URENA komiki-lehiaketetan lehen sariak irabazi ditu besteak beste… ‘Eiderren egunerokoa.’ ‘Go!azen’ eta ‘Iritsi gara!’ ‘Go!azen’ Jasone Osorok idatzitako Go!azen bildumako liburu arrakastatsuak ere ilustratu ditu.
Txekor egonezin eta azkarra daMahalen. Baserrian pozik bizi da bere aita eta amarekin, baina mundu zabalak eskaintzen duena ikusi eta ezagutu nahi du.
Jan baserritik, segi gozo, segi fin eta on egin! 🙂
Anisakis simplex eta Pseudoterranova decipiens espezieak (lehen Phocanema decipiens izenez ezagutzen zen) itsas animalien nematodo parasitoak dira, eta, gure espeziean ostatatu, eta anisakidosi izeneko gaixotasuna eragin dezakete, Bostongo Unibertsitateko Natasha Hochberg eta Davidson Hamer dioten bezala. Félix Dujardin zoologo frantsesak, 1845ean, Anisakis simplex espeziea marrazoen parasito gisa deskribatu zuen bere obra handian: Histoire naturelle des helminthes ou Vers intestinaux. Arrainak eta itsas zefalopodoak zenbait nematodoren fase larbarioekin infektatuta daudenean eta gordinik edo gutxi eginda jaten direnean gertatzen da anisakidosia.
1988an adituek egin zuten bileran ondorioztatu zutenez, anisakidosia Anisakidae familiako parasitoek eragindako gaixotasuna da; anisakiosia, ordea, Anisakis generoko parasitoek eragindako gaixotasuna da. Nematodoak, arrunki, «zizare biribil» edo «zizare zilindriko» izenez ezagutzen dira, zehar-ebaki bat eginez gero gorputz biribila dutelako. Nagusiki, uretako organismoak dira, baina lur-inguruneetan ere agertzen dira. Bizitza libreko itsas espezieak daude lurzoruan, bai eta landare eta animalien –gizakiak barne– espezie parasitoak ere. Elikagaien bidez kutsatzen diren gaixotasunak eragiten dituzte; besteak beste, trikinosia, filariasia eta anisakidosia. Nematodo espezie guztien kopurua kontuan hartuta, oso gutxi dira gizakia zuzenean parasitatzen duten espezieak.
irudia: Anisakisaren larbak, sardinzar batean. (Argazkia: Wikipedia)
Bibliografia zientifikoan dokumentatutako lehen anisakidosi kasua 1876an ezagutu zen, haur batek zizare bat bota zuenean ahotik. Baina deskribapen osoa 1960. urtean iritsi zen, Van Thiel-ek (Leidengo Medikuntza Tropikaleko Institutua, Herbehereak) parasitoa nematodo gisa identifikatu zuenean, eta haren fase larbarioa sardinzarrean, bakailaoan, legatzean eta berdelean aurkitu zen, eta fase heldua, marrazoan eta arraian. Van Thielen pazienteak sardinzar batekin batera jan zuen parasitoa. Horrez gain, bere artikuluan, antzeko sintomak zituzten eta 1955etik 1959ra bitartean diagnostikatu ziren beste hamar kasu aipatzen ditu.
Espainiako lehen anisakis infekzioa Juan José Arenalen taldeak argitaratu zuen, 1991n, Valladolideko Pío del Río Hortega ospitalean: 41 urteko gizonezko bat infektatu zen, baina ezin izan zuten zehaztu nola kutsatu zen nematodoarekin.
Anisakisak eragindako infekzioek sintomak eragiten dituzte digestio hodian, abdomeneko minekin eta erreakzio alergikoekin batera, eta apendizitis akutuko kasuak ere gertatu dira. Nematodo horiekiko sentiberak diren pertsonek erreakzio alergikoak bakarrik izan ditzakete, digestioan minik izan gabe. Espainian, anisakisarekiko erreakzio alergikoak deskribatu dira legatza, antxoa, bakailaoa, atuna, sardina, txokoa, berdela eta oilarra jan ondoren. Hain zuzen ere, Gasteizen, erreakzio alergikoak aurkitu dira legatza egina eta antxoak eginak zein gordinik jan ostean, eta Luis Fernández Corresen taldeak erreakzio alergikoen 100 kasu diagnostikatu ditu. Zifra hori nabarmena da parasitoari buruzko literatura medikoan.
Anisakisak eragindako kasuak
Mundu osoan urtero, gutxi gorabehera, 20.000 kasu detektatzen dira, eta horietatik % 90 baino gehiago Japonian gertatzen dira; bereziki, gizonengan eta kostaldean. Gainerako % 10 kasuak, batez ere, Europan diagnostikatu dira (Herbehereak, Erresuma Batua, Alemania, Italia, Frantzia eta Espainia), baita Asian (Korea), Ipar Amerikan (Estatu Batuak eta Kanada), Hego Amerikako Ozeano Bareko herrialdeetan eta Zeelanda Berrian ere. Laburbilduz, kontinente eta ozeano guztietan.
Mendearen bigarren erdian, azken hogei urteetan zehazki, eta 2008an Audicanak (Santiago Ospitalea, Gasteiz) eta Kennedyk (Glasgowko Unibertsitatea) argitaratutako azterlanaren arabera, kasuak gehitu egin dira, gaixotasuna gaizki diagnostikatuta dagoelako; ingurune medikoetan ere informazioa falta da, eta detektatzeko metodo onak eta berriak behar ditu. Horrez gain, azken urteotako moda gastronomikoa arraina gordinik edo gutxi eginda jatea da, sukaldaritzan nagusitzen ari den joera baita arraina gehiegi ez kozinatzea. Edo, beste modu batean esanda, behar bezala ez kozinatzea. Zalantzarik gabe, dieta mediterraneoaren modaren ondorioz, kontsumitzaileek gero eta arrain gehiago eskatzen dute. Eta, halaber, parasitoak areagotu egin dira merkaturatzen diren arrain espezieetan.
2017. urtean lehengaien kontsumoak gora egin zuela azaldu du The Circularity Gap Report txostenak eta lehen aldiz gainditu dela 100.000 milioi tona lehengaien langa. Kontsumo frenetiko horrekin batera, ekonomia zirkularraren datuek okerrera egin zuten urte horretan: materialen %9,1 berrerabiltzetik %8,6ra jaitsi ziren datuak, La Vanguardiak jaso duenez.
Birziklatze datu kaskar horiek esplikatzeko, ekonomiaren gorakadak eragin zuzena izan duela azpimarratu dute adituek, munduko ekonomiak azken urteetan utzitako hazkundeak lehengaien kontsumoa baitakar eta, ondorioz, arestian berrerabiliko lituzketen materialak zakarretara botatzea.
Ekonomia soilik ez, munduko biztanleriak ere gora egin du etengabe. Izan ere, planetan bizi diren gizakien kopurua bikoiztu egin da 50 urtean, eta ez hori bakarrik, pertsona horiek lau aldiz gehiago kontsumitzen dute.
Munduko herrialdeak oso urrun daude birziklapen tasa gomendagarritik. Europako Batzordeak 2030eko helburuen barruan jarri zuen birziklatu gabeko hondakinen tasa %10eraino gutxitzea. Gaur egungo datuak, ordea, urrun daude hortik, %24an –eta portzentaje honetatik kanpo geratzen dira erraustutako materialak–. Zer esanik ez espainiar Estatuari dagokionez: %54koa da zabortegietara doan hondakinen ehunekoa, Europako batez bestekoa baino handiagoa.
Adituak bat datoz hondakinen kantitatea gutxitzeko pizgarriak falta direla gobernuen aldetik, jendartea ez baitago kontzientziatuta honek ekar ditzakeen arazoez.
Zientzia Kaieran sarritan eguneroko bizitzan ikusten edo erabiltzen ditugun elementuetatik abiatuz zientziaz hitz egin daitekeela sarritan frogatu dugu. Elikagaiak hizpide izan ditut behin baino gehiagotan, baina, oraingoan sukalde guztietan dagoen elementu bat erabiliko dugu zientzian murgiltzeko: sukaldeko trapua. Sukaldeko trapuek eta komuneko toallek hainbat misterio gordetzen dituzte -misterio ez oso garbiak-. Ba al zenekien litekeena dela zure sukaldeko trapu zikinean milaka milioi bakterio egotea?
irudia: Sukaldeko trapuak bakterioz beteta egon ohi dira, ikerketen arabera. (Argazkia: Hans Braxmeier / Pixabay)
Hainbat ikerketek erakutsi dutenez bakterio heterotrofiko eta enteriko ugari aurki daitezke sukaldeko trapu, zapi, mostratxa eta antzekoetan. Trapu horietan dagoen ingurune umelari esker, mikroorganismoak hedatzeko leku hobeezinak dira. Hori aspalditik ezagutzen dugu: 1995ean egindako ikerketa baten arabera, hogeita hamar bakterio espezie baino gehiago maiztasun handiz aurkitu zituzten sukaldeetan. Horien artean, E. coli, K. pneumoniae, Ent. cloacae, Enterobacter spp., B. subtilis, Bacillus spp. eta Staphylococcus spp. izan ziren ugarienak eta, horietako batzuk, aztertutako sukaldeen %50 baino gehiagotan zeuden. Bakterio kopuruari dagokionez, Enriquez eta bere lankideek frogatu zuten kasu askotan milioi bat unitate kolonia-eratzaile (CFU) baino gehiago daudela sukaldeko trapuetatik erauzitako likido mililitroko. Bide batez, sukaldeko trapuen %14an Salmonella spp. aurkitu zuen Enriquezen taldeak.
Antzeko bidetik, Charles Gerbaren taldeak antzeko lana egin zuen sukaldeko trapuen kasuan eta antzeko emaitzak lortu zituzten. Garbiak diruditen sukaldeko trapuen eta toallen kopuru garrantzitsu batek, %20-40 ingurukoa, bakterioen kutsadura maila altua dute. Komuneko eta sukaldeko toallen kasuan azalpenak ematea erraza da; izan ere, hainbat faktorek laguntzen dute mikroorganismoen maila altu mantentzea. Alde batetik, eskuak ez badira ondo garbitzen, bertan dauden bakterioak toallara igaro daitezke eta bertan arazo handirik gabe hazten dira. Bestetik, aipatutako bide honetatik zein beste batetik toalletara iristen diren bakterioek hezeak dauden toallaren tolesturetan bizileku ederra dute. Hezeak, ilunak eta aireztapen eskasekoak, leku zoragarriak dira komunak bakterioentzat. Sukaldeetan aldiz, elikagaietatik bakterio ugari iristen dira gure etxeetara. Komunetan, gainera, Gerba berak aztertutako beste fenomenoa gertatzen da: geure hondakinak komun-zuloan hustu ondoren, ponpa tiratzean bakterioz betetako bioaerosola sortzen da eta komuneko leku guztietara hedatzen da –Jakinduriek mundue erreko dau saioetan sarritan azaldu izan dudan moduan-.
Duela hamarkada bat giza eboluzioari buruzko liburu bat argitaratu zen, eta arrakasta itzela bildu zuen. Ordutik hona, itzal gero eta handiagokoa bihurtu da, behinik behin profesionalak izan gabe, giza espeziearen bilakaeran interesa dutenen artean. Liburua Catching Fire: How Cooking Made Us Human da (espainieraz, En llamas: Cómo la cocina nos hizo humanos).
Richard Wrangham primatologoa da egilea eta haren arabera, Homo erectus espeziea orain bi milioi urte sortu zen Afrikako sabanan, hain justu, sua kontrolatu eta hura ezaugarri fisiologiko eta portaera ezaugarri zenbaiten gainean erabiltzeak izan zituen efektuengatik. Agerpen ordenaren arabera, H. erectusa da, ziur aski, Homo generoko bigarren espeziea; lehena, H. habilis genuke. Alabaina, gure bilakaeraren aldi horren gaineko ezagutza asko ari da areagotzen azken urteotan eta ezin daiteke baztertu espezieon estatusa edo haien agerpen datak aldatzea.
Giza espeziea elikagaiak prestatzen dituen bakarra da eta Richard Wrangham primatologo eta Harward Unibertsitateko antropologia biologikoko irakaslearen ustez, ohitura hori funtsezkoa izan zen gure garunaren eta adimenaren garapenerako. (Karsten Madsen)
Wranghamen arabera, elikagaiak kozinatuz handitu egin zen hauek digeritzeko eta xurgatzeko eraginkortasuna, eta horrek ondorio ebolutibo sakonak izan zituen. Elikagai batek energia eta mantenugai gehiago ematen ditu kozinatuta gordinik baino. Izan ere, kozinatzean, tamaina handiko molekula zenbaiten egitura, esaterako, proteinena edo karbohidratoena, aldatu egiten da, eta errazagoa da haiek digeritzea. Ondorioz, elikagai kantitate gutxiago behar da bizirauteko, eta denbora gutxiago bideratu behar da hura lortzera, mastekatzera eta digeritzera. Eta hori bezain garrantzitsua edo areago dena: behar dugun janaria prozesatzeko, arbasoena baino digestio sistema txikiagoa behar da, edota gorilena eta txinpantzeena baino txikiagoa.
Webguneak cookie-ak erabiltzen ditu nabigazioa errazteko, publizitatea kudeatu eta analisi estatistikoetarako. Nabigatzen jarraitzen baduzu hauen erabilera onartzen duzula ulertuko da.Onartu
Beranduago, gatzunetan jartzea eta ketzea etorri ziren. Gatzak eta keak kontserbagarri lanak egiten dute, biak ala biak mikroorganismoen ugaltzea mugatzen baitute. Modu hauek asko erabili izan dira, bereziki arrainen kontserbazioan, baina jakien gatz kantitateak gora egiten du, eta kearen kasuan, osagarri kaltegarriak gehitzen dizkie. Beraz, ketuak eta gatzatuak neurriz hartu beharko genituzke.
