Haragia gustuko dugu. Makina bat txerri, oilo, behi, ardi eta untxi akabatzen ditugu geure irrika baretzeko. Antzinatik dugu haragijale grina, ziur asko Afrikako klima-aldaketen ondorioz belarjale zorrotzak izateari utzi behar izan genionean. Harrezkero, haragia gizakion proteina- eta energia-iturri ia ordezkaezina izan da. Egungo eskala-handiko ekoizpenak ekarri dituen onurak eta kalteak alde batera utzita, argi dago kontsumitzen dugun haragiaren kalitatea asko aldatu dela eta, haragiaren samurtasunaren atzean, jakina, zientzia dago.
1. irudia: Irudiko haragi zatian ondo bereizten da muskulu-ehuna, gorria, eta gantz-ehuna, zuria. Ehun konektiboa haragian egon ohi den film moduko ehun fina da. (Argazkia: tomwieden – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Haragia elikaduran sartzeak antzinako gizakien garunaren tamaina handitzea ahalbidetu zuen eta horrek, azken batean, hasierako hominidoen eboluzioa hauspotu zuen. Egun ez gaude haragia jatearen menpe bizirauten jarraitzeko, baina, hala ere jaten jarraitzen dugu. Elikagai nagusienen artean gehien gaitzetsi den elikagaia ere bada: guk haragia jan ahal izateko, beldurra eta mina sentitzen duten beste izaki batzuk akabatu behar ditugu. Hemen, kontu etiko eta filosofikoak aurrean izanik, baina objektibotasunari eutsiz, haragiaren ekoizpenean dagoen zientzia izango da hizketagai.
Giharra haragi bihurtzen denean
Haragiak hiru osagai nagusi ditu: ura, proteinak eta gantza. Horien konposizioa %75, %20 eta %3 izanik, hurrenez hurren. Era berean, haragian muskulu-ehuna, ehun konektiboa eta gantz-zelulak bereizten dira. Oro har, jaten dugun haragiaren kalitatea hiru osagai horien -muskulu-ehunaren, ehun konektiboaren eta gantz-ehunaren- proportzioaren eta sakabanaketaren araberakoa da. Kolorearen kasuan, haragiari buruzko artikulu-sorta honen lehen atalean esan bezala, haragi gordinaren kolorea muskulu-ehun motaren araberakoa da. Muskulu-zuntz zuriak bat-bateko indar azkar eta laburra egiteko espezializatu dira -kolore gorriaren erantzulea den mioglobina gutxi behar dute-. Bestalde, muskulu-zuntz gorriak esfortzu luzeak egiteko garatu dira eta oxigeno ekarpen handiagoa behar dute -hortaz, mioglobina gehiago dute eta horregatik dira gorriak-.
Txekor egonezin eta azkarra daMahalen. Baserrian pozik bizi da bere aita eta amarekin, baina mundu zabalak eskaintzen duena ikusi eta ezagutu nahi du. Oraingoan lagunei mahala.eus webgune berria erakutsiko die…
Jan baserritik, segi gozo, segi fin eta on egin! 🙂
Gorriak badu bere xarma. Ez al dira erakargarriagoak haragi, fruta eta barazki gorriak? Elikagai horietatik eratorritako produktuek ere kolore gorria izan ohi dute. Ez da kasualitatea kolore gorria eta horia izatea koloratzaile arruntenak eta gehien ekoizten direnak. Era berean, xerra egin aurretik kolore gorri bizikoa da, freskotasunaren seinale. Baliteke noizbait pentsatu izana kolore gorria odolarena dena, baina, oraingoan ere kimikak erakusten digu zenbaitetan oker gaudela. Haragiaren kolorea faktore askoren mende dago. Hala ere, nagusiena, giharretan dagoen mioglobina izeneko proteina da, eta ez odola.
1. irudia: Haragi gordinak kolore gorri bizia du giharrean dagoen mioglobina proteinaren ondorioz. (Argazkia: moreharmony – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Animaliek odol gutxi dute masarekiko ehuneko bezala adierazita -%3-10 artean-, gainera, haragiak prozesatzean odol gehiena kentzen zaie. Hortaz, odol gutxi du harategira edo supermerkatura iristen den haragiak. Mioglobina izeneko proteina da kolore gorriko pigmentua duena eta mioglobina ez dago odolean. Mioglobinak muskuluetara garraiatzen du oxigenoa eta bertan egoten da kontzentraziorik handienean. Mioglobinak hemoglobinak odolean duen funtzio bera betetzen du muskuluetan, alegia, oxigenoa garraiatzea. Mioglobinaren egitura hemoglobinarenaren antzekoa da: proteina txikia da, hemo taldea duena. Hemo taldeak burdina(II) katioia du eta hori da, hain zuzen ere, oxigenoarekin lotzen dena. Modu horretan mioglobinak oxigenoa garraiatzen eta metatzen du giharrek behar dutenerako. Bai hemoglobinak eta bai mioglobinak kolore purpura-gorria dute hemo taldean dagoen burdinaren ondorioz. Mioglobinarekin alderatuz, hemoglobina proteina handiagoa da eta lau hemo talde ditu, hau da, lau burdina atomo ditu bere egituran.
2. irudia: Hemo taldearen egitura kimikoa. Erdian burdina(II) katioia ageri da, oxigenoarekin lotzen den atomoa. (Argazkia: Yikrazuul – domeinu publikoko irudia. Iturria: wikipedia.org)
Ez, ez da odola
Mioglobinak purpura kolorea du eta oxigenoarekin erreakzionatzen duenean hartzen du kolore gorri bizia -oximioglobina sortzen da-. Beste hainbat faktorek ere eragiten dute haragiaren kolorean: haragia gordeta egon den denbora, modua, animaliaren adina eta hark egin duen ariketa fisikoa, esate baterako. Alabaina, kolore gorriaren erantzule nagusia mioglobina da. Haragia denbora luzez paketatuta egon bada kolore ilunagoa izango du, oxigeno faltaren ondorioz. Era berean, haragia aireko oxigenoarekin kontaktuan dagoenean -adibidez, haragiak duen bilgarria ireki dugulako-, kolore gorri biziagoa hartuko du mioglobina oximioglobina bihurtzen den neurrian.
Bizirik dauden animaliek duten burdinaren %10 inguru mioglobinan dago eta mioglobina hori da kolore gorriaren erantzule nagusia -eta ez odoleko hemoglobina-. Kasu nabarienetakoa izoztutako haragia desizoztean ikusten da. Haragia plater baten gainean uzten bada, likido gorria askatzen da, antza, odola dirudiena. Alabaina, hori ez da odola; izan ere, haragiari odola kendu egiten zaio prozesaketaren lehen pausoetan. Haragiaren zatirik handiena ura da eta ur hori haragitik askatzen den mioglobinarekin nahasten denean agertzen da likido gorrixka hori.
Haragi gorria eta zuria
Haragi gorriak gihar gehiago du uzkurdura moteleko zuntzak dituelako. Zuntz horiei esker, animaliak denbora tarte luzeak egin ditzake ibiltzen, esaterako. Gihar horiek mioglobina ekarpen handia behar dute -oxigeno asko behar dute denbora luzez mugitzeko- eta, hortaz, kolore gorria izango dute. Alabaina, mugimendu azkarrak egin behar dituzten giharrek uzkurdura azkarreko zuntzak dituzte, arrisku egoeren aurrean ihes egiteko. Horiek ez dute hainbeste mioglobina behar eta, beraz, kolore argiagoa dute haragi horiek. Oilaskoen kasuan, esaterako, argi ikusten da desberdintasun hori. Hankak eta hegalak ilunagoak dira -arriskuetatik ihes egiteko mugimendu azkarrak egin behar dituzten atalak-, baina, beste ataletako haragia zuriagoa da, adibidez, bularkien kasua.
3. irudia: Oilaskoaren haragia zuriagoa da, bereziki uzkurdura moteleko zuntzak dituzten atalak. Bertan mioglobina kontzentrazioa baxuagoa da eta, hortaz, kolore gorria ez da hain nabaria. (Argazkia: kakyusei – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Mioglobinaren koloreak
Azaldu den bezala, haragiaren kolorea mioglobinaren kimikarekin lotuta dago, eta bereziki, haren burdina atomoarekin. Mioglobina hiru modutan ager daiteke: deoximioglobina, oximioglobina eta metamioglobina. Deoximioglobina mioglobinaren egoera erreduzitua da, alegia, oxigenoaren presentziarik ez dagoenean. Animalia hil berri denean agertzen da eta kolore gorri-purpura du. Animalia hil ostean, mioglobina hori oxidatzen doa aireko oxigenoaren ondorioz eta oximioglobina eratzen da. Guk atsegin dugun haragiaren kolore gorriaren erantzulea da eta, oraindik ere, mioglobinaren hemo taldean dagoen burdina burdina(II) izaten jarraitzen du -deoximioglobinan bezala-.
Gaiaren interesa ukaezina denez, ikerketaren mamia -eta ez albisteena- aztertzen hasi nintzen. Laster zapuztu zen txokolatea nahi adina jan ahal izateko nuen itxaropena.
Hainbat hedabidek argitaraturakoaren arabera, txokolateak eta ardoak bizitza luzatzen dute (Congerdesign).
Ikerketan aipatzen den moduan, oxigeno-espezie erreaktiboak -ROS, Reactive Oxygen Species-organismoan metatzea hainbat gaixotasunekin lotuta dago, hala nola arazo kardiobaskularrak, neurologikoak, hanturak eta baita zenbait minbizi mota ere. ROSak arnasketa zelularraren ondorioz ekoizten dira, baina, beste hainbat prozesutan ere izan dezakete jatorria, esaterako, UVA erradiazioek ere oxigeno-espezie erreaktiboak sortzen dituzte. Espezie horiek biomolekulak kaltetzeko gai dira, besteak beste, proteinak eta lipidoak. Egun ere ROSek gaixotasun horietan duten eragina guztiz ezagutzen ez den arren -eztabaidagaia da zientzia-komunitatean-, litekeena da antioxidatzaileak hartzea gaixotasun horiek eragina saihesteko, edo gutxienez murrizteko, bidea izatea. Hori ere eztabaida puntua da adituen artean, Zientzia Kaieran bertan azaldu nuen bezala. Hain zuzen ere, litekeena da erradikal askeen eta antioxidatzaileen teorian hain sinplea ez izatea eta dietan antioxidatzaile gehiegi hartzea ere kaltegarria izatea.
Albisteek diotena
Hedabideetan, prentsa idatzian zein Interneten, sarritan ikerketen emaitzak ez dira modu zuhurrean eta zintzotasunez lantzen (USA-Reiseblogger).
Hedabide orokorretan irakurgai dagoen informazioaren arabera, ardoan, kafean, tean eta txokolatean dauden antioxidatzaileak -polifenolak edo, zehatzago, hidrokinonak- oxidazio-estresaren aurka lagundu dezakete. Hori bai, Nature Chemistry aldizkarian argitaratutako ikerketaren emaitzen arabera, eragin hori handiagoa da inguruan zinka baldin badago. Zinkak eta hidrokinonak oxidazio-estresaren aurka lagundu dezakete eta, hortaz, bizitza luzatzen laguntzen dute. Hidrokinonak ardoan, kafean, tean eta txokolatean daudenez, elikagai horiek bizitza luzatzeko eraginkorrak dira. Besterik gabe.
Ikerketak dioena
Ward, Schitler eta haien lankideek argitaratu berri duten ikerketan superoxido dismutasa katalizatzaileak imitatzen dituzten molekulak aztertu dituzte. Superoxido dismutasak superoxidoak -ROS mota bat- eliminatzen dituzten entzimak dira eta organismoan ditugu. Dakigunez, bide terapeutiko erakargarria da superoxido dismutasen antzekoak diren molekulak kanpotik gehitu ahal izatea oxigeno-espezie erreaktiboei aurre egiteko. Konposatuok erradikal askeen deskonposaketa katalizatuko lukete arrisku gutxiago ekartzen duten oxigeno eta ur oxigenatu molekulak emanez. Ikertzaileen berrikuntza zera izan da; orain arte konposatu imitatzaile horiek manganeso metala zuten eta horrek hainbat kalte ekar ditzake -osasunerako kalteak, konposatuen ezegonkortasuna-, baina, orain, manganesoaren ordez metal gisa zinka duten konposatu bat aurkitu dute.
Proba gehiago egiten badira eta ikerketa aitzindari honek baieztatu duena gizakiongan ere horrela dela frogatzen bada, baliteke noizbait ardoari edo txokolateari zinka gehitzea osasunarentzat onuragarriagoa izateko. Alabaina, momentu hori oraindik nahiko urrun dago. Horrexegatik, hedabideetan irakurritako albisteetan hainbat puntu nahasgarri daude, azalpen sakonagoa eskatzen dutenak. Alde batetik, ikerketak gauza oso zehazta aztertu du: zinkaren eragina molekula jakin batekin elkartzen denean. Hortaz, elikagaiak ez dira osotasunean aztertu eta ezin da jakin elikagaien dauden beste osagaien presentzian gauza bera gertatuko den edo ez. Bestetik, elikagaiak osotasunean aztertu behar dira eta ez osagai zehatz bati bakarrik begiratuta. Ardoak polifenolak ditu, bai, baina beste osagaiek alkohola osasungarri ez izatea eragiten dute. Ivana Ivanovic-Burmazovic ikerketaren sinatzaileetako batek hori bera azpimarratu zuen The Independent hedabideak elkarrizketa egin zionean. Zinkaren eta polifenolen artean eragin positiboa egongo balitz ere, ardoak duen alkoholaren eraginez inoiz ez da izango edari osasungarri bat.
Horretaz gainera, argitaratu berri den ikerketan ez dira polifenol guztiak aztertu: zinkarekin lotzeko gai den molekula bakar bat aztertu dute. Baliteke haren antzeko egitura molekularra duten beste konposatu batzuen erreaktibitatea berdina edo antzekoa izatea, baina, hori ez da frogatu. Esandako guztia gutxi balitz, garrantzitsuena falta da. Animalietan ez da probarik egin, beraz, ez dago frogatuta, gizakiongan eragin positiboa izango duenik. Ikerketan konposatu oso zehatzak aztertu dira guztiz kontrolatuta dagoen ingurune batean, eta ez gizakion organismoa den koktel kimikoaren barruan. Azkenik, hidrokinonak edo beste polifenolek zinkarekin batera superoxidoen aurka gure organismoan eragina izango balute, eta benetan peroxidoen kontzentrazioa murriztuko balute ere, ez dago frogatuta horrek ROSek eragindako gaixotasunen aurka eraginik izango lukeen edo ez.
Ardoa eta txokolatea jan nahi badugu gure bizitza luzatzeko asmoz, momentuz behintzat itxaron egin beharko dugu. Hedabideetan irakurritako albisteak tentu handiz irakurtzeak ere ez digu kalterik egingo.
.
Erreferentzia bibliografikoa:
Ward Meghan B., Scheitler Andreas, Yu Meng, Senft Laura, Zillmann Annika S., Gorden John D., Schwartz Dean D., Ivanovic-Burmazovic Ivana, Goldsmith Christian R. (2018). Superoxide dismutase activity enabled by a redox-active ligand rather than metal. Naure Chemistry, 10, 1207-1212. DOI: https://doi.org/10.1038/s41557-018-0137-1
1929an Elzie Crisler Segar komikigileak eginbehar berezi bat jaso zuen: Estatu Batuetako espinaka ekoizleek barazki horren kontsumoa sustatzeko komiki bat sortzea eskatu zioten. Komikiaren protagonista hain ezaguna den Popeye marinela zen eta barazkien kontsumoa handitzea zen komikiaren helburuetako bat.
Garai hartan espinaken kontsumoa nabarmenki hazi zen (%30 inguru) eta sarritan entzun izan da espinakek burdin eduki altua dutela beste barazki edota elikagaien aldean. Alabaina, espinaken eta Popeyeren inguruan entzuten eta irakurtzen diren kontuak ez dira zuzenak, askotan errepikatu badira ere.
Popeyeren irudia Bigarren Mundu Gerra garaiko kartel batean. (Arg: U.S. National Archives and Records Administration – Iturria: commons.wikimedia.org)
Organismoak burdin gabezia duenean anemia sufritzeko arriskua dago. Burdina behar-beharrezkoa da hemoglobinak bere funtzioa –oxigenoa zeluletaraino garraiatzea–bete ahal izan dezan. Baina ez hori bakarrik. Burdinak ere garrantzi ordezkaezina du DNAren sintesi-prozesuan, erradikal askeen suntsipenean eta garunaren garapenean, besteak beste. Guzti horretarako, dietaren bidez burdina kontsumitu behar dugu eta hainbat elikagairen bidez lor dezakezu burdina preziatu hori. Espinakak ere burdina du, bai, baina uste zena baino askoz ere gutxiago: 27 mg/kg, hain zuzen ere. Elikagai asko daude espinakek baino burdina gehiago dutenak, esaterako, curryak 295 mg/kg ditu, oilasko gibelak 120 mg/kg, mertxikak 41 mg/kg eta dilistak 33 mg/kg. Egun ezagutzen denez, gainera, espinakak azido oxaliko asko dauka -600 mg/kg, gutxi gorabehera- eta horren ondorioz, espinakak duen burdinaren %5 bakarrik asimilatzen dugu. Dilisten kasuan ere antzekoa gertatzen da azido oxaliko edukiaren kausaz eta, hortaz, barazki horiek ez dira burdina iturri egokienak. Berberetxoak -260 mg/kg burdina- eta odolkiak -300 mg/kg-, esaterako, burdin ekarpen handiagoa egiten dute.
Espinaken burdin edukia ez da bereziki altua, badira beste elikagai asko burdin gehiago dutenak. (Arg: kkolosov Iturria: pixabay.com)
Nondik dator orduan espinakek burdin asko dutela pentsatzearen ustea? Antza, akats tipografiko baten erruz izan zen hau; izan ere, 1870eko zientzia-argitalpen batean espinakaren burdin-edukiaren zifrari dezimalen koma jartzea ahaztu zitzaien. Komarik gabe, espinakak hamar aldiz burdina gehiago zeukala zirudien. Zientzialariek 1981ean izan zuten akats horren berri eta konturatu ziren espinakaren burdin edukia ez zela horren altua. Akatsa konponduta, gainera, espinakak ez dira barazki gomendagarrienak haurrentzat; izan ere, nitrato eduki handi samarra dute. Elikagaien Segurtasunerako Europako Agentziak (EFSA), esaterako, ez du gomendatzen 1 eta 3 urte bitarteko haurrek astean behin baino gehiagotan espinakak jatea.
Akatsik ez al zen egon?
Popeye eta burdinaren akatsak zenbait eztabaida ere eragin ditu eta, zenbait adituk diotenez, burdinaren dezimalaren akatsa ez zen inoiz gertatu. Antza 1981ean zabaltzen hasi zen burdinaren edukian gertatutako akats tipografikoaren kontua, baina, inoiz ez da frogatu argitalpen hori existitu denik. L. Kovács eta haren lankideek egindako ikerketen arabera, ustezko dokumentu horren existentzia ez da inoiz frogatu ahal izan eta, hortaz, espinakek burdin eduki txikia dutela egia da, jakina, baina, Popeyek ez ditu espinakak jaten haien burdin edukiarengatik. Hain zuzen ere, ikertu zutenaren arabera 1870eko artikulu hori ez da inoiz existitu eta akats tipografiko horren ebidentziarik ezin izan dute jaso. Egia da sarean hainbat lekutan irakur daitekeela kontu horren berri, baina, litekeena da egia ez izatea. Gainera, jakina da Popeye protagonista den komikian inoiz ez dela aipatzen espinakek burdina asko dutenik eta, izatez, A bitamina edukiaren ondorioz aukeratu zuten espinaka izatea Popeyeri indarra ematen dion barazkia.
Honek hausnarketa garrantzitsu batera eraman behar gaitu; izan ere, Popeyeren espinaken kasuan praxi zientifiko desegokiaren adibide argia dugu. Gezur bat azaleratzeko ebidentzia zientifikorik ez erabiltzea, alegia, espinakek burdin eduki baxua dutela baieztatzeko existitzen ez den argitalpen bati erreferentzia egitea eta bibliografia aztertu gabe mezu desegokiak zabaltzea. Informazio desegokia zabaltzea bezain larria da ebidentzia zientifiko okerrekin mito horiei aurre egitea, edo zientziaren izen ona erabiltzea gustukoa ez den ideia bati aurre egiteko. Polita zen Popeyeren eta espinaken akatsa dezimal baten koma ahazteagatik izan zela esatea, baina, hori horrela denik ezin da frogatu.
Egileaz: Josu Lopez-Gazpio (@Josu_lg) Kimikan doktorea eta zientzia dibulgatzailea da. Tolosaldeko Atarian Zientziaren Talaia atalean idazten du eta UEUko Kimika sailburua da.
Bizi! mugimenduak ekarpen biziki interesgarria egin du udazken honetan “Burujabe” proposamenaren plazaratzearekin. Abertzaleak ez diren hainbat ezkertiarrentzat ekologia eta burujabetzaren arteko lotura egitea ez da hain erreza, askorentzat burujabetza kontzeptuak “nazionalismoaren” kutsu ezkorra duelako. Alta, kontzeptu hori despolitizatu nahi bada, (eta doi menperatzen dudan eremu bat aipatzeagatik), burujabetza eta ekologiaren arteko lotura agerian eman zuen goi mailako ekonomilari baten erreferentzi deigarria aipatu daiteke hemen.
Ekonomilari hori Elinor Ostrom (1933-2012) deitzen zen, 2009an Nobel saria ekonomian erdietsi zuen lehen eta emazte bakarra. Ondasun edo baliabide komunalen inguruan egin zituen ikerketengatik eman zitzaion Nobel saria. Elinor Ostrom-ek ingurumenari loturiko baliabide komunalak ikertu zituen munduan zehar : larreak, ohian eremuak, arrain espeziak, ureztatze sistemak, etab… Baliabide horiek ekonomian funtsezko bi ezaugarri dituzte: haien ustiaketa debekatzea zaila da, pertsona bakar batek ezin ditu monopolizatu. Aldi berean, ezin dira nola-nahika kudeatu, denei idekiak direnez, gain-ustiaketa dinamika batek arriskuan jartzen ditu ; batzuen aburuz hori delarik komunalen trajedia. Ulertzen denez, komunalak ez dira baliabide pribatuak, baina ez dira ere ekonomian baliabide publiko gisa kontsideratzen. Hori dela eta, Elinor Ostrom-ek ondoko ondorioa agerian eman zuen : merkatua eta Estatuaren artean, komunalen ustiaketa tokiko komunitateen eskuetan uzteak osatzen du horien kudeaketa modurik eraginkorrena. Bere liburu ezagunenean (“La gouvernance des biens communs : Pour une nouvelle approche des ressources naturelles”, De Boeck) esplizitatu zuen emaitza horrendako lortu zuen Nobel saria ekonomian. Baina bere ekarpena ez da hortan mugatzen.
Zeren Elinor Ostrom-en azterketen ondotik indarra hartu duten komunalen inguruko ikerketek kapitalismoaren sorrera, XVI. mendeko Inglaterran, komunalak ziren lur kolektiboak indarrez pribatizatzeko ekimen bortitzean (“enclosure” deituriko prozesua) errotzen dela gogora ekarri digute. Eta iraganaz gain, Elinor Ostrom-ek geroari begirako gogoeta lerro interesgarriak ideki zituen ere bere bukaerako lanetan, komunalen ideia XXI. mendeko ezagutza baliabideei zabalduz. Modu hortan, Wikipedia bezalako eremua baliabide komunala gisa kontsideratu daiteke. Jabetza pribatuaren logikari bizkar emanez, nehorena ez den esparru hori denen ekarpenari esker eraiki daiteke, era alternatibo batez. Kontzepzio hori orokortuz, frantses ezkerraren baitan batzuk komunalen kontzeptuan oinarritzen dira kapitalismoaren alternatiba berritua pentsatzeko orduan (ikusi : “Vers une République des biens communs ?”, les liens qui libèrent).
Azkenik erran behar komunalen eztabaidan Euskal Herriak kokapen berezia duela, gure Herrian komunalen tradizio handi bat dugulako. Jakina denez, komunalek euskal (ohiko) zuzenbidearen kategoria bat osatzen dute. Eta (ohiko) zuzenbide honen tradizioa oraindik bizirik segitzen du, Ipar Euskal Herrian horren hondarrak oihan eta mendi eremuak kudeatzeko indarrean dauden “sindikatu”etan aurkitu daitezkeelarik adibidez. Jasone Mitxeltorenak zuzenbide tradizio honen aurkezpen osatua proposatzen digu “Auzolanaren kultura” (Txalaparta) liburuan. Hain zuzen ere, komunalen inguruko praktika kolektiboa auzolanaren bitartez deklinatzen baita. Konstatazio hori egungo arora ekarriz, Jasone Mitxeltorenak Wikipedia euskaraz XXI. mendeko auzolan modu bat dela iradokitzen du (hortan E. Ostrom-en azterketarekin bat eginez…). Komunalen kontzeptuan oinarrituz, ingurumenaren zaintzabideak eta sistema kapitalistari begirako alternatiba konkretuak jorratzeko lerroak aurkitzeko ahal badira, euskal kulturak eta bere praktika komunitarioek gogoetarako pista interesgarriak eskaintzen dizkigutela ondorioztatu behar dugu. Aspaldiko garaietan, Ezker Abertzaleak askapen mugimendua sozialismoari lotuz, nazio borroka gatazka sozialaren bitartez eraberritzeko bidea ideki zuen.
Elinor Ostrom-ek baliabide komunalen inguruan egin dituen ikerketek erakusten dutenez, ingurumenari loturiko problematikak burujabetza, kapitalismoa, eta Euskal Herriari begirako perspektiba berri bat eskaintzen ahal digu. Eta nere iritziz, horixe da Bizi! mugimenduaren “Burujabe” dokumentuak egiten duen funtsezko ekarpena (formalizatzen dituen proposamen zehatzekin batera): ekologiaren alorretik abiatuz, burujabetza, kapitalismoa, eta Euskal Herriaren ikuspegi berritu bat eskaintzea.
Elikagai berriak probatzeko beldurrari aurre egiten –
Elikagai berriak probatzeko beldurrari edo probatu nahi ez izateari elikagai-neofobia esaten zaio. Elikagai berriak errefusatzeko jokaera arrunta da haurren garapenean, batez ere 2-3 urteko haurretan, eta bost urte ingururekin pasatu egiten da. Baina ohikoa izatera hel daiteke helduaroan ere.
Honen inguruan UPV/EHUn 8-16 urteko haurrekin egindako azterketa berri batean, ondorioztatu dute haur neofobikoek dieta mediterraneoaren kalitate-maila txikiagoa dutela, antsietate handiagoa dutela eta autoestimu txikiagoa.
Irudia: Elikagai berriak probatzeko beldurra duten haurrak, neofobikoak dira. Denetik jaten dutenak eta elikagai berriak probatzea atsegin duten haurrak aldiz, neofilikoak.
Edurne Maiz Aldalur ikertzailea Nafarroako Unibertsitatean Giza Nutrizioan eta Dietetikan diplomatua zen eta gerora Psikologian lizentziatu zen UPV/EHUn. Azken urteotan ikerketan aritu da eta “Lunch Time! Body composition, lifestyles, psychological variables and their relationship with food neophobia in childhood and adolescence” izeneko tesia egin berri du.
Ikerketa egiteko 8-16 urteko 831 ikasleren neofobia edo elikagai berriak probatzeko beldurra aztertu du, elikagai berriak jateko duten joerari buruzko galdera-sorten bidez. Horrez gain, haurren gorputz-konposizioari lotutakoak hainbat datu hartu zituzten: haien bizimoduari buruzkoak (adibidez, elikadura eta ariketa fisikoa), gurasoen elikadura-ereduari buruzkoak eta hainbat aldagai psikologikorekin lotutakoak (autoestimua eta antsietatea). Horrekin guztiarekin, “alde esanguratsuak ikusi ditugu aldagai askotan, alde estatistikoki esanguratsuak”, adierazi du Edurne Maizek.
Emaitza esanguratsuak
Jokaera neofobikoak ondorio dietetiko kaltegarriak izan ditzake, elikagaien aniztasuna murriztu egiten baita. Dieta mediterraneoaren kalitate-maila txikiagoa dute azterketan parte hartu duten haur neofobikoek; ziur asko, funtsean, fruta eta barazki gutxiago jateagatik eta aldian-aldian jan beharreko elikagaiak maizago jateagatik gertatzen da hori.
Oro har, seme-alabek zer, zenbat eta noiz jaten duten kontrolatzeko joera dute gurasoek eta sarritan behartu egiten dituzte seme-alabak elikagai berriak jan ditzaten. Presio horrek, elikagai berriak probatzera behartzean sortutakoak, eragin kaltegarriak izan ditzake haurraren egoera emozionalean eta, bestalde, neofobia-maila handiagoetara eramaten du haurra.
Ikerketan, haur neofobikoek adierazi dute beren gurasoek estimulazio bidezko elikadura-eredua erabiltzen dutela eta haur neofilikoen (denetik jaten duten eta elikagai berriak probatzea atsegin duten haurren) gurasoek baino gutxiago kontrolatzen dituztela. “Ondorioztatu dugu —adierazi du Edurne Maizek— gurasoek hasiera batean asko kontrolatzen eta estimulatzen dituztela seme-alabak, baina uneren batean etsi egiten dutela, gurasoek ere sufritu egiten baitute egoera horrekin“.
Antsietateari dagokionez, datuek adierazten dute bai haurtzaroan bai nerabezaroan, parte-hartzaile neofobikoek neofilikoek baino antsietate-maila handiagoak dituztela. Halaber, autoestimuari dagokionez, haur neofobikoek neofilikoek baino puntuazio baxuagoak lortu dituzte autokontzeptuarekin lotuta aztertutako bost dimentsioetan (familia, gizartea, fisikoa, emozionala eta akademikoa); nerabe neofobikoek, berriz, puntuazio baxuagoak lortu dituzte familiarekin lotutako autokontzeptuan eta fisikoan.
Pazientziaz hartu beharreko gaia
Pazientzia hartzeko mezua helarazi nahi die ikertzaileak gurasoei, “haurren elikagai-neofobiako kasuak garatu ez daitezen, eta areagotu ez daitezen”; izan ere, “ikusi da heldu eta haur askok dutela arazo larri bat arrazoi horregatik”, azaldu du. Ikertzailearen iritziz, arazo hori saihesteko, garrantzitsua da haurren eta gurasoen arteko lotura sendoa izatea, eta, bestalde, gomendio hauek egiten ditu: “otorduetan giro atsegin eta lasaia izatea, haurrek janaria prestatzen eta erosten parte hartzea, errefortzu positiboak erabiltzea eta, azkenik, gurasoak eredugarri izatea”.
Erreferentzia bibliografikoa: Maiz, E., Maganto, C. (2012). Evaluación de la Obesidad Infantil: IMC versus Bioimpedancia. En Asociación Española de Psicología Conductual (Eds.), Avances en Psicología Clínica (54-58. or.). Madril. ISBN: 978-84-695-3599-8
Usue Pérez-López: “Elikagaien antioxidatzaile kopurua areagotzea da ikertzaileen helburua” –
…
Animali zein landareetan aurkitzen diren konposatu organikoak dira antioxidatzaileak. Esate baterako, fruitu edo landareei kolore gorria, berdea edo laranja ematen dieten pigmentuak konposatu antioxidatzaileak dira. Sarri esaten da hauen kontsumoak osasuntsu mantentzen laguntzen gaituela. Hala baieztatu dute gainera azken urteetan egin diren hainbat ikerketa epidemiologikok. Baina zer dira zehatz-mehatz konposatu hauek eta zein funtzio betetzen dute izaki bizidunetan?
Galdera hauei erantzuna bilatzeko, Usue Pérez-López UPV/EHUko Zientzia eta Teknologia fakultateko irakaslearekin izan gara. Bere esanetan, konposatu antioxidatzaileen kontsumoak minbizia edota gaixotasun kardiobaskularren intzidentzia murriztu dezake.
‘Zientzialari‘ izeneko atal honen bitartez zientziaren oinarrizko kontzeptuak azaldu nahi ditugu euskal ikertzaileen laguntzarekin.
Goizean okindegira joan naiz. Etxetik irtetean ez zen euririk, baina zaparrada ederra bota dit bidean. Ogiaeta erositakoa plastikozko zorro garden baten sartu dizkit dendariak, busti ez zitezen. Esan diot ea poltsa garden horretan sartu beharrean, heltzeko lekua duen baten sartuko zidan guztia, euria goian-behean ziharduelako; berak ezetz, kobratu barik ezin zidala halakorik eman.
Gero, botikan sartu naiz. Zoritxarrez, gauza bat baino gehiago erosi dut, eta ezer esan gabe, plastikozko poltsa heldulekudun baten sartu dizkit botikok. Eskatu eta kobratu barik. Eskerrak, pentsatu dut, horrela okindegian erositakoa hala moduz eroateko aukera emango dit.
Askoz geroago, Eroskira joan naiz. Ordaintzeko ilaran jarri, eta kutxara ailegatu bezain laster, langileak, agurtu ostean, “poltsarik?” galdetu dit, era guztiz automatizatuan, agurraren partea balitz lez. Ordurako, etxetik pasatuta nengoen, eta zorro iraunkorragoa, errekaduetarako poltsa, hartuta nengoen. Jakina, ezetz esan diot.
Hiru saltegi, hiru errealitate. Beti plastikoa protagonista. Hiruretan, baina, poltsa hauen kudeaketaz badago zer esana. Batetik, okindegian. Eskatu (eta kobratu) barik zorro garden bat eman dit, plastikozkoa, jakina. Heldulekuduna handixeagoa izango da, baina ez horrenbeste. Beraz, zergatik bata kobratu eta bestea, gardena, kobratu ez? Ez ote dute biek antzera kutsatzen? Inguruneari sortzen dioten kaltea ez ote da parekoa?
Bestetik, botikan —inongo botikatan— ez dute inoiz zorrorik kobratzen. Normalean, produktu bakarra erosita ere, zorrotxo ñimiño baten entregatzen ahalegintzen dira botikariak. Eta beti esan behar mesedez ez emateko plastikozko poltsarik, nire eskuko poltsan sartuko dudala. Sarritan, hau esaten dudanean harridura aurpegiz begiratzen didate, jende gutxik errefusatuko dien seinale.
Azkenik, Eroskin egiten dutena bada bitxia, zerbait esateagatik. Arrandiaz zabaldu dute lau haizeetara plastikoen murrizketaren alde dabiltzala, halako neurriak (poltsak kobratuta, alegia) ezarrita. Baina, era berean, soltean erositako produktu batzuk plastikozko doako poltsa gardenetan sartu behar dira, bai ala bai. Esate baterako, fruta eta barazkiak. Pieza bakarra erosita ere, plastikoan sartu behar da pisatu eta etiketa jartzeko (hori zoritxarrez, supermerkatuetan ez ezik, auzoko fruta-dendetan ere pasatzen da). Antzeko-pareko supermerkatuetako arrandegi, harategi, urdaitegi eta abarretan. Baina kutxara iritsitakoan ordaintzeko poltsa eskaini. Zein da helburua, beste salgai bat gehiago izatea zorroa? Edota gizartearen aurrean ekologista itxura ematea?
Honetaz gain, ezin dugu ahaztu alferreko zenbat ontzi daramaten jaki askok, batez ere fruta eta ortuariek. Platanoak, esaterako, poltsaratuta egoten dira ia gehienetan. Absurdoetan absurdoena. Normala da Biluztu ezazu fruta kanpaina martxan jarri izana. #DesnudaLaFruta sartuz gero, edozein bilatzailetan ikusiko dituzue zenbat plastiko alferretan dauden ontziratuta elikagaiak. Noren mesedetan? Zein asmorekin? Etxe, kale eta itsasoak mukuru betetzeko? Gu geu plastiko bihurtzeko?
Zer egin? Birziklatu! Ezinbestekoa da, jakina. Ezinbestekoagoa, baina, berrerabiltzea. Baina guztiaren gainetik murriztea da premiazkoena, zeharo plastifikatu ez gaitezen, ez gaitzaten. Biluztu dezagun gure erosketa!
Gaur egun alkohol-kontsumoa oso hedatua dago gure gizartean. Nahiz eta oso onartua izan, alkohola drogatzat hartzen du Munduko Osasun Erakundeak. Izan ere, alkoholaren gehiegizko kontsumoa asaldura fisiko zein psikiko kaltegarriekin erlazionatuta dago. Ordea, ezinezkoa da osasunari orokorki kalte egiten dion alkohol kantitatea zehaztea, beste hainbat gauzen artean, alkoholaren zinetika nahiko aldakorra izan daitekeelako.
Nahiz eta oso onartua izan, alkohola drogatzat hartzen du Munduko Osasun Erakundeak. Izan ere, alkoholaren gehiegizko kontsumoa asaldura fisiko zein psikiko kaltegarriekin erlazionatuta dago.
Etanola, aho bidez emanda, xurgapena prozesu zinetikoa jasan behar izaten du odolera iristeko. Odolera iritsita, ehun eta gorputzeko likidoetara ailegatzen da eta bere efektu akutuak (euforikoak zein kaltegarriak) eragiten ditu. Alkohola gibelean metabolizatzen da eta gernu, arnas eta gorozkien bitartez iraizten da. Hori dela eta, arnas bidez kanporatzen den alkohola erabiltzen da alkoholemia-kontrolak egiteko.
Alkohol kantitate handia hartzearen ondorioz intoxikazio akutua gertatzen da. Koadro klinikoan oldarkortasuna, sexu-jokabide ezegokia, oroimen galerak edo gogo-aldartearen aldaketa zakarrak, besteak beste, agerian jartzen dira. Intoxikazio ondoko sintomak oso anitzak dira (buruko mina, egarria, bertigoa, goragaleak…) eta pare bat egunean desagertzen dira.
Alkoholaren luzaroko kontsumoaren ondoren, organismoak zenbait moldaketa garatzen ditu, batez ere sistema GABAergikoan eta glutamatergikoan. Egoera honetan, gorputzak normaltasunez funtziona dezake nahiz eta alkoholaren eraginak nabaritu. Gizakia alkoholaren menpeko bihurtu denean eta ez duenean alkohola eskuragarri, abstinentzia-sindromea pairatzen du. Beste alde batetik, alkoholaren luzaroko kontsumoak efektuen intentsitatea murrizten du, hau da, tolerantzia garatzen da. Tolerantzia hiru mailatan gertatzen da: (1) gibeleko alkohola metabolizatzeko ahalmena handitzen da, (2) organismoa konpentsazio mekanismoak garatzeari esker egoera egokian lan egitera ohitzen da eta (3) organismoan aldaketak gertatzen dira alkoholaren eragin jarraituari egokitzeko.
Alkohol-kontsumoa bertan behera uzteak abstinentzia-sindromea eragiten du.Alkohol-kontsumoaren iraupenak, kantitateak eta metabolismo-abiadurak baldintzatzen dute sindromearen larritasuna. Sindrome honen sintomak alkoholaren efektuen errebotearenak dira. Hurrengo 6-8 orduetan arinak agertuko dira (goizeko suminkortasuna, anorexia, takikardia edo hipertentsio arinak). Sintoma hauek 3-5 egun iraun dezakete. Hurrengo egunetan gerta daitezke konbultsioak eta haluzinazio alkoholikoak izenekoak. Une horretan egoera okerragotzen bada delirium tremens gerta daiteke, ospitalean tratatu beharreko gaitza. Tratamendu egokia jaso ezean, pazienteen %15a hil egiten da.
Alkohol-kontsumoaren kontrola galdu duenari alkoholikoa deritzo. Gaur egun, alkoholismoaren intzidentzia areagotuz doa. Ez dago alkoholismoaren jatorri eta jarraitasuna azaltzen den zergati bakarra, izan ere, badirudi gaixotasun honetan parte hartzen dutela gene eta adina bezalako fisiologia-faktoreek. Denborarekin, alkoholikoak oroimen-alterazioak eta kontsumo-kontrolaren galera izaten ditu eta ez da higienez, lanpostuaz edo harreman pertsonalez batere arduratzen. Desintoxikazioak bi helburu ditu, alkoholarekin lotutako sintomak ezabatzea eta gaixoari alkohola edatea saihestea. Zoritxarrez, tratamenduak arrakasta izan arren gaixoa berriro edaten hasten da sarritan eta etanolak eragindako arazo kronikoak ere tratatzeko beharra dago gaixo hauengan. Ager daitezkeen gaixotasunen artean, gibel-gutxiegitasuna, pankreatitis akutua, neuropatia alkoholikoa edo gastritis kronikoa aipa daitezke.
Artikuluaren fitxa:
Aldizkaria: Ekaia
Zenbakia: Ekaia 31
Artikuluaren izena: Zergatik egiten digu alkoholak kalte?
Laburpena: Gaur egun, alkohol-kontsumoa oso hedatua dago gure gizartean. Nahiz eta gizartearen aldetik oso onartua egon, iradoki izan da batetik efektu euforikoak eragiten dituela, eta bestetik asaldura fisiko zein psikiko kaltegarriak eragin diezazkiokeela organismoari. Alkoholaren zinetika nahiko aldakorra izan daiteke eta horrek nabarmen baldintzatzen ditu organismoan sortzen diren eragin akutuak. Bestalde, alkoholaren luzaroko kontsumoak ere efektu kaltegarriak ditu, esate baterako, menpekotasuna. Ondorioz, gizakiak alkoholdun edariak hartzeko behar handia sumatzen du. Horrekin lotuta, alkoholikoak tolerantzia garatuko du, eta gero eta alkohol kantitate handiagoak beharko ditu. Artikulu honetan, berrikusi egingo dira gorputzeko alkohol kontzentrazio handiagoak baldintzatzen dituzten prozesu zinetiko garrantzitsuenak, baita alkoholak eragindako efektu akutuak zein kronikoak ere.
Gabon konpota RZ zuenganatuta, hurrengoa Sagar erreak RZ pentsatuta genuen. Gurean hain garrantzitsu den sagarraren inguruko Beñat Hach Embarek-ek zuzeun bere Lekaioak serieko atal berria hemen.
Irakurleak parean daukan lan sorta honen helburua zera da: batetik, desagertzear den ondare etnografikoa jasotzeko proposamen bat luzatzea eta, bestetik, haren zabalkunderako transmisio-guneak ahalbideratzeko aukera erakargarri bat aurkeztea. Urretxu-Zumarragako Lekaio Kultur Elkarteak horretan dihardu.
Garai batean ia etxe guztietan egiten zen sagardoa, eta etxe guztietan zen gogoko sagarra. Hala ere, ez zen zaintzen zen landarea. Berez, arbola ingurua aitzurtzea eta ongarritzea komenigarria omen da. Horretaz gain, eguzkia maite duen zuhaitza da, baina babesetik beti ere. Sagarrondoak ez du Aizkorri ikusi behar! (hegoaldea, alegia). Hala diote behintzat.
Sagarrondoaren loratzeak ere bazuen eragina ondorengo prozesu guztian. Hala badira horren adierazle diren esaera batzuk:
…
Apiilleko loria, ezpalitz obia.
Maietzeko loria, urria baiño obia
Ekaiñeko loria, batez baiño obia
…
Lorerik preziatuena maiatzekoa zen, hark abiaraziko zuen urte hartako sagardoaren nondik norakoa. Okerrena, berriz, apirilekoa. Gaur egun jada ez dugu garai batean ezagunak ziren sagarren laurdenik ere ezagutzen. Gure herriotan sagar motaren bat gogoko badute, hori Errezil sagarra da. Gordinik, erreta, menbrilo eginda, konpotan… era guztietara ondo geratzen den sagarra. Baina badira beste hainbat horren ezagunak izango ez direnak. Hona hemen inguruan jasotako hainbat izen. Bide batez, inork gai honi buruz informaziorik nahiko balu Sagardoa.eus gunean badu informazio gehiago.
Errezil sagar: sagar txurten-motza. Nahiz eta gazia izan, badu gozotasunetik ere. Oso preziatua da.
Errezil gorri: zuri- horixka, zukuduna eta usain gutxikoa den sagar gazia.
Errege sagar: ipurdi aldea nabarra duen errezilen familiako sagar gazi-geza.
Mokote: bi daude, udazkenekoa eta negukoa. Udazkenekoak ale handiagoa omen du, baina negukoa gozoagoa omen da.
Txalaka: gazi-garratza den sagar urtsua. Sagardogintzan estimatuena omen da.
Motel: indar gutxikoa edo makala dela adierazteko modua. Normalean sagar gezari deitzen zaio horrela.
Urdin: zukuduna eta usain gutxikoa den sagar gazi-gozoa. Estimatua da. Mondrao sagarra ere deitzen zaio honi.
Mahai sagar: eskuz hartutako sagarrak dira. Inongo kolperik ez dutenak, ale politak direnak eta jateko erabiliko direnak; sagardotarako erabiltzen ez den sagarra.
San Juan sagar: San Juan aldera heltzen den sagarra. Goiztiarra, oso ona, baina iraupen gutxikoa.
San Inazio sagar: San Inazio aldera heltzen den sagarra. Oso gozoa omen da, baina honek ere iraupenik ez du.
Aspaldian dut pentsatuta gaurko gaia ekartzea, eta maiz izan dut horretarako aitzakia. Ia beti, ordea, azaltzen zen besteren bat, eta, zast, erditik kendu! Baina gaurkoan ez; izan ere, bi gertaerek, denboran oso hurbilak, egin dute bat.
Lehena orain dela bi aste izan zen. Gure etxean zegoen kanpoko wwoofer bat Bilbora joan eta delicatessen denda horietako batean gazta zati bat erosi zuen; garesti, oso garesti, eta kalitatea… Ez zuela arrakasta izan, alegia. Eroslea bera engainatuta sentitu zen, izen baten atzean abiatu zen itsumustuan eta kale egin zuen.
Bigarrena bihar –gaur– gertatuko da: aurtengo lehen azoka izango dugu, kostaldean. Gure udazkeneko asteburuak hartzen dituen jarduera: azokaz azoka gazta saltzea. Aurreneko azoka beti da berezia lehena delako, elkarri negua kontatzen diogu, etxeko martxa nolakoa izan den… Asteburuak pasa ahala nekeak gero eta pisu gehiago dauka, eta berriak gero eta urriagoak dira; baina azoka guztietatik ekartzen ditugu etxera gutiziaren bat –gurekin batera dauden beste ekoizleena, askotan truke eginez– eta anekdota edo elkarrizketa bitxiren bat.
Bada, bi horiek ekarri naute arratsalde honetan gaztari buruz idaztera, ez gaztagilea naizen aldetik, baizik eta eroslearen aldetik. Saiatuko naiz azaltzen zeri erreparatu beharko geniokeen gazta erosteko orduan, atsekaberik ez izateko mahaiaren bueltan gaudela. Ea asmatzen dudan!
…
GAZTAREN AZALA
Euskal Herrian arruntena den gaztari –gehienetan ardi-gazta– gazta prentsatua deitzen zaio, prentsa baten bidez atera baitzaio gazura. Hego Euskal Herrian gutxi dira azala naturala uzten duten gaztagileak; izan ere, normalean, saldu baino lehen azala garbitzen da ur epelez eta espartzuz edota eskuilaz.
Zenbaitetan, azala errazago garbitzeko, gazta, kamara barruan dagoela, margotu egiten da, lizuna eragozten den sustantzia batez, pigmarizina. Azal hori ezin da jan, eta etiketan azaldu behar du hurrengoak: AZALA EZ JANGARRIA. Edozein kasutan, galdetu.
Lizuna dute azalak, saltzeko orduan, eskuila lehor batez garbitu egin dira, besterik ez. Gauza asko konta nitzake azaleko lizunen inguruan, baina gaurkoa erabat praktikoa izatea nahiko nuke.
Kontserbazioari begira, gaztak gutxiago sufritzen du –tenperatura aldaketak…– lizuna duela. Ideia bat egin dezazun, gogoratu zer mingarria den azala harrotzen zaigula, haragi bizian izatea gorputz atal bat. Horixe egiten dugu gaztari lizuna erauzten diogunean, babesgabe utzi.
…
OSAGAIAK
Esnea
Izan daiteke gordina ala pasteurizatua. Hemen, gehienok, esne gordinez egiten dugu gazta. Pasteurizazio prozesuarekin bakterioak hiltzen dira, arazoak sor ditzakeenak eta gaztagintzarako onuragarriak direnak ere.
Amonio bidez elikatutako landareak intsetizida natural ahalmentsuagoak –
Landareek nitrogenoa behar dute hazteko, eta nekazaritza intentsiboan, nitrogenodun konposatuak eman behar zaizkie landareei, ezinbestean. Ohiko ongarritzeak nitratoan oinarrituak daude eta ingurumen-arazo larriak eragiten ditu; estareko, azaleko eta lur azpiko uren kutsadura eta berotegi-efektuko gasak isurtzea. Izan ere, lurreko mikroorganismoen eraginez, oxido nitrosoa aireratzen dute eta hau berotegi-efektu handiko gas bat da. Arazoari aurre egiteko asmoz, gutxiago kutsatzen duten amonio-oinarria duten ongarriak aztertu dituzte UPV/EHUko eta Nafarroako Unibertsitate Publikoko ikertzaileek.
Nitratoa duten ongarriak izan dira nagusi landereen ongarritzeetan, izan ere amonioa erabiliz gero, landareak gutxiago hazi ohi direlako. Arazo hori arintzeko asmoz, “bestelako ongarritzeak bultzatu nahian dabiltza, adibidez, amonio eta nitrifikazioaren inhibitzaile bidezko ongarritzea. Inhibitzaileen bidez, amonioak lurrean luzeago irautea lortzen da, eta, hala, gutxitu egiten da bai nitratoen lixibiazioa bai nitrogeno-oxidoen emisioa”, azaldu du Daniel Marinok, UPV/EHUko NUMAPS ikerketa-taldeko ikertzaileak.
Irudia: Daniel Moreno UPV/EHU ikertzaileak amonio bidez elikatzen diren landareen propietateak aztertu ditu. Ikertaren emaitzak adierazten du, amonio bidezko elikadurak konposatu intsektiziden eta minbiziaren kontrako konposatuen kontzentrazioa handitzen duela, esaterako, brokoli-landareetan.
Nolanahi ere, nitrogeno-iturri horrek badu berezitasun bat: “Landareentzat toxikoa izan daiteke, eta landareak nitratoarekin baino gutxiago haztea eragin dezake. Landareek nitrogeno-iturri horrekiko duten tolerantzia eta sentikortasuna ikertzen dugu gure ikerketa-taldean”. Gai horretan sakontzeko asmoz, landare-eredu baten, Arabidopsis thalianaren, proteoma aztertzeari ekin zioten. “Arreta inongo proteina zehatzetan jarri gabe, pentsatu genuen landareek ongarritze-mota bakoitzarekin sintetizatutako proteina-multzoen arteko desberdintasunei erreparatzea“, dio Daniel Marinok.
XVIII. mendearen amaieran, gero eta naturalista gehiagok baieztatzen zuten izaki bizidunek badituztela objektu bizigabeetatik garbiki ezberdintzen dituzten bereizgarriak.
Irudia: XX. mendeko 20ko urteetarako, organismo bat osatzen zuena antolaketa konplexu, espezializatu eta hierarkiko bat zen, egiturak eta funtzioak koordinatzen dituena.
Ezaugarri horietako nagusia animaliek zein landareek agertzen zuten barne “antolaketa” izango zen; naturalistak “organismoak” esaten hasi zitzaizkien. Izendapen horrek naturaren hiru erreinutako ohiko banaketa berregituratzen du eta egun dirauen banaketa azpimarratzen du: bizirik dagoenaren eta bizirik ez dagoenaren artean.
1800 urtearen inguruan, naturalista batzuek ―Georges Cuvier besteak beste― “antolaketa” organoen barne-kokapen gisa ikusten zuten, ezinbestekotzat jotzen zena bizitzaren oinarrizko ezaugarriak agertzeko. Cuvierren ustez, animalien eta landareen anatomia konparatzaileak agerian ipintzen zuen bazeudela atalen elkarrekiko mendekotasuna gidatzen zuten arau batzuk. Arau horiek fisika-zientzietan agertzen zirenak bezain zehatzak ziren.
Arau horiek berebiziko eragina izan zuten Cuvierren programa baino askoz haratago. “Ezaugarrien mendekotasunaren” legeak, adibidez, baieztatzen zuen landare edo animalia baten organo nagusietan ikusitako berezitasunek ahalbidetzen zietela anatomistei organismo osoaren egitura aurreikustea; soilik karaktere batzuk lotu ahal zitzaizkien organo nagusi jakin batzuei, bizitza posible egiteko nahitaezkoa den “atalen korrelazioa” bermatzeko.
Euskara sustatzeagatik saritua izan da Geuria Merkatua –
Zorionak Pagotxatarron partetik! segi fin!!
…
Bilboko 1goak XII. Merkataritzasarietarako izendapena jaso genuela eta, gure poza agertu eta laguntza eskatu genizuen orain gutxi, gure alde egin zenezaten.
Hara non guzti-guztion laguntzarekin, sarituak izan garen, zer eta Euskara Sustatzeko Konpromisoa atalean; hau gozamena.
Eskerrik asko gure alde egin duzuenoi. Orain arte bezala jarraituko dugu lanean, euskaraz!
Sari banaketa atzo iluntzean ospatu zen, bilbaoDendak elkarteak Bizkaia Frontoi ederrean atondu zuen Merkataritza Sariak XII. Galan.
ZuZeu-ko irakurle batzuk bilbotarrak dira, baina beste piloa kanpokoak. Baina ziurrenik Bilbora noiz edo noiz hurbilduko dira. Bilbo oso erdalduna dela argi dago, baina kopuru absolutu aldetik, munduan euskaldun gehien dituen hiria da. Berez, euskaldun asko daude, agerian agertzen ez badira ere. Denda batera joaten bazara, orduan, ze probabilitate duzu euskaraz artatua izateko? Dendaren eta, batez ere, langilearen arabera, asko aldatzen da. Hori bai, gazteak badira, aukera hori asko handitzen da.
Artikulu honetan Bilbon dauden denda euskaldunetariko batzuk aztertuko ditut. Zonaldeak kontuan hartuz, inolako zalantzarik gabe esan daiteke Alde Zaharra (Zazpi Kaleak) dela giro euskaldunena duena. Hortaz, denda euskaldun ugari bertan dituzu. Ondoren, Deustu (Luzarra kalea) eta Santutxu aipa litezke.
Hurrengo dendetan, %100 duzu ziurtatua euskaraz arreta jasotzea:
…
Elkar liburudendak (Iparragirre eta Alde Zaharrekoa. Poza kalean badute beste bat, baina hor, langileren batek ez du egiten).
Geuria Merkatua: EHn sortutako elikagaiak saltzen dira, besteak beste, esnekiak, haragia, barazkiak, izozkiak, ogia…
Zergatik: arropa denda, neska edo emakumeei zuzendua.
Gili-gili: arropa denda, neska edo emakumeei zuzendua.
Errekamendi (2 denda Bilbon): mendi eta kirol arropan espezializatuak daude.
Skunfunk: arreta ematen duten 4 langileetatik 2k ez dakite ondo. Baina saltzaile batek ziurtatu du dendan “beti dago norbait badakiena”.
Usubiaga Okindegia (Amezaga kalea).
Dendaz denda joan naiz, dendariei ZuZeu zer den azaltzen eta artikulua egiten ari nintzela azalduz. Argazki honetan, Usubiaga Okindegiko Izaskun okina.
…
Ni bilbotarra naiz. Artikulu hau egiteko, zerrendako denden langile batzuekin elkarrizketa egin dut, euren iritzi eta kezkak ezagutze aldera:
XIRIMIRIjostailu denda
Senarra eta emazteak lan egiten dute. Emazteak ez daki ondo, baina normalean senarrak ematen die arreta bezeroei. 6 urte daramate. Amazon ez du begi onez ikusten eta internet-en gutxi saltzen dute euren dendan. Webgunea oraindik ez dute euskaraz.
…
GEURIA MERKATUA (Unamuno plaza)
Hasieratik EHko produktuak saldu eta euskaraz arreta eman nahi zutela argi ikusi zuten. Turista asko joaten zaizkie, baina auzoko erosleak dira gehienak eta haiek ezagutzen dituzte, batez ere ogia edo esne freskoa erosten dutenak. Euskarako ikasleren bat ere hurbiltzen da eta gustatzen zaio dendariekin hitz egitea. Haien espezialitatea Mahala markako esnekiak eta produktuak dira, komentatu du Garazi saltzaileak.
Zein goxoak diren ondo frijitutako patata hori-arre kurruskariek, eta zein txarrak diren olio hotzetan frijitutako patata bigun koipetsuak! Bada, tamalez, lehenengoek akrilamida kontzentrazio altuagoa dute, minbizi-sortzaile frogatua den substantzia.
…
Hedabideetan akrilamida pil-pilean dago egunotan; izan ere, apirilaren 11n elikagaien akrilamida edukia kontrolatzea helburu duen Europar Batasuneko araudiaindarrean sartu zen. Albistea horixe izan behar zen, alegia, toxikoa den konposatu bat kontrolatzeko araudi berri bat indarrean sartu dela, baina, akrilamidaren toxikotasuna ez da albiste. Hortaz, ezer berririk ez dago udaberriko eguzkiaren azpian, baina, momentu aproposa da akrilamidari buruz hitz egiteko eta akrilamidak kezkatu behar gaituen hausnartzeko.
Patata frijituek akrilamida konposatu minbizi-sortzailea dute. (Arg: 31images. Iturria: pixabay.com)
Lehenik eta behin, esan behar da indarrean jarri berri den Europar Batasuneko araudiak ez dituela gehienezko mugak ezartzen, erreferentziako mailak gomendatu baizik. Izan ere, ezinezkoa -edo ia ezinezkoa- da akrilamida guztiz kentzea elikagaietatik eta, bestalde, akrilamida prozesaketa unean bertan eratzen denez, zaila da akrilamida kontzentrazioa kontrolatzea. Alabaina, araudiak akrilamida kontzentrazioa murrizteko gomendioak ematen ditu eta patata frijituak, ogia, gosarirako zerealak, kafea, gailetak eta opilak dira ikusmiran dauden elikagaietako batzuk. Oraingoz ez gara iritsi Kaliforniako arauen kasura: kafea saltzen duten saltokiek akrilamida minbizi eragilea dela ohartarazi beharko dute
Zer da akrilamida eta nola iritsi da patata frijituetara?
Akrilamida C3H5NO formula duen konposatua da eta almidoia duten eta beroketa prozesuak jasan dituzten elikagaietan aurki daiteke. Oro har, 120 ºC-tik gorako tenperaturan berotu behar dira jakiak -frijitu, egosi edo erre ondoren, adibidez-. Industria aplikazioak ere baditu eta akrilamida poliakrilamidazko kopolimeroak egiteko erabiltzen da, esaterako. Toxikotasunari dagokionez, ezaguna da akrilamidak minbizia eragin dezakeela. MOE Mundiko Osasun Erakundearen menpekoa den IARC Minbizia Ikertzeko Nazioarteko Agentziaren arabera, arriskuaren eskalaren 2A mailan dago akrilamida, alegia, gizakiontzat minbizi-sortzaile probablea da eta animalietan frogatuta dago minbizia eragin dezakeela.
Etxean patatak frijitzen direnean Maillard erreakzioen kausaz eratzen da akrilamida. Maillard erreakzioak erreakzio-multzo izugarria dira, elikagaien arretze-prozesuetan gertatzen direnak. Louis Camille Maillard kimikari eta fisikari frantziarrak ikertu zituen lehen aldiz, 1912an, eta hortik erreakzio-multzoaren izena. Aminoazidoak eta azukreak -horien artean, almidoia- dira akrilamidaren aitzindariak, eta arretzearekin batera areagotzen da akrilamida edukia. Zenbat eta tenperatura altuagoan eta zenbat eta denbora luzeagoan berotu, orduan eta akrilamida gehiago metatzen da. Hala ere, Maillard erreakzioek ez dute arretzean bakarrik eragiten; izan ere, jakien zaporean eta usainean ere funtsezko garrantzia dute. Akrilamida kontzentraziorik altuenak lortzeko, azukreen eta asparagina aminoazidoaren arteko Maillard erreakzioa gertatu behar da eta 160 ºC – 180 ºC artean mantendu behar dira elikagaiak. Patataren kasuan, hain justu, hori da normalean erabiltzen den frijitze tenperatura eta, gainera, patatak duen aminoazidorik ugariena asparagina da. Horregatik, patata frijituak dira akrilamidaren toxikotasunagatik ikusmiran gehien jarri diren jakiak.
Bada Tolosaldeko garapen ekonomiko, sozial eta ingurugirokoa sustatzeko modu bat: Jan Tolosaldea. «Eskualdeko garapena sustatzeko modurik zuzenena da. Kontsumitzailea eta ekoizlea daude mutur bietan, baina tartean dauden eragile edo aktore guztiak ere barnebiltzen ditu; banaketa, komertzioa, ostalaritza…», esan du Tolomendiko Iker Karrerak.
Jan Tolosaldea egitasmoa beraz, eskualde mailako estrategia ireki bat da, non elikadura sistema osatzen duten eragile guztiak hartzen diren kontuan. 2017ko udazkenean jarri zuen lehen mugarria; Jan Tolosaldeak eta Nirea Konpromisoak bat egin zuten Tolosaldean, eskualdeko 13 udalerriren atxikimenduarekin. «Udal horiek jarrera bat erakutsi dute eta konpromiso bat hartu dute ekimena aurrera eraman eta sustatzeko, bai ekintza orokorrei dagokienez eta baita ekintza zehatzekin ere», gaineratu du.
Jan Tolosaldeak «elikadura ona» du oinarri. «Elikadura ona kontzeptuan guk ulertzen duguna da elikadura ona izateko ez dela bakarrik zaporetsua edo jateko ona izan behar, harago joan behar da. Ekoizpen modu egokien bidez ekoiztua izango da; lanean ari direnen duintasuna mantenduko duena; aspektu sozial, ekonomiko, kultural eta ingurumenarena kontuan hartuko dituena; 0 Kilometroa kontzeptuari lotuta egongo dena…», esan du Karrerak. Elikadura sistema jasangarria eta iraunkorra helburu duen egitasmo partekatua da, eta eskualdeko garapenean eragiteko modurik zuzenena da.
Eskualdea sustatzea
«Segun eta zer jaten den eta jaten den hori nola ekoizten den, bertakoa sustatuz, eskualdea sustatzen ari gara. Eskualdeko garapen ekonomiko, sozial eta inguruarekikoa sustatzeko modurik zuzenena eskualdeko produktuak kontsumitzea da. Bertakoa kontsumitzeak esanahi asko ditu. Gu lehen sektorean zentratzen gara, baina beste sektoreetara ere eramangarria da diskurtsoa ekonomia zirkularraren barruan», esan du Karrerak.
Gure historiaren, gure kulturaren, gure produktuen eta gure gastronomiaren arteko harreman zoragarria irudikatzen dituen bisitak: bost zentzumenen bidezko ibilbidea eta gure historiaren produktu garrantzitsuenetako batzuen dastaketa.
Azken aukerak pil-pilean historia dastatzeko, ‘San Telmo pil-pilean’ euskal gastronomiaren historia ezagutzeko eta dastatzeko azken bisitak euskaraz azaroaren 9,17 eta 23an, eta Pagotxatarron partetik gomendio zintzoa aukerarik baduzu, geuk izugarri gozatu genuen eta…
Bost zentzumenetan zeharreko ibilbidea eta amaitzeko, Bokadon, gure historiaren produktu garrantzitsuenetako batzuren dastaketa. Euskal kultura Euskal Herriko mahaietan jaten diren plateretan ere badago, alegia, bertako sukaldeetan egiten diren plateretan. Horregatik, gure kultura gastronomikoa definitu duten hamar mugarriren berri izatera animatu nahi zaitugu. Gure gastronomian zehar ibilbidea egingo dugu, Erromatar Inperioaren eraginarekin hasi eta 80ko hamarkadan sortu zen euskal sukaldaritza berriarekin buka. Gaztaren usaina, gozoki eta likoreak, gatzaren testura, Jarana auzoan deskarga-garaian sortzen zen zalaparta, eta Altzoko handiaren dietaren aparteko irudia; amaitzeko, gure historian nabarmendu diren zaporeetan murgilduko gaituen dastaketa.
Irakurleak parean daukan lan sorta honen helburua zera da: batetik, desagertzear den ondare etnografikoa jasotzeko proposamen bat luzatzea eta, bestetik, haren zabalkunderako transmisio-guneak ahalbideratzeko aukera erakargarri bat aurkeztea. Urretxu-Zumarragako Lekaio Kultur Elkarteak horretan dihardu.
Garai batean oso preziatua zen landare hau, etxea eta ingurua janzteaz gain, hiru edo lau hilabeterako jana ematen zuelako. Gosete garaietan (negu gorriak eta gerra beltzak) bati baino gehiagori bizia salbatu zion gaztainak.
Gaztainondoa 500 metrotik gora hazten da, eta eguteran agertzen den arren, leku ospelak ditu gustuko. Hezetasuna maite du eta gaztaina-egurrak oso ondo eusten dio eguraldi bustiari. Horrez gain, ez omen du pipiak jotzen; hori dela eta, primerako egur mota da eraikuntzarako. Hori guztia hala izan dadin, neguko ilbeheran bota beharreko zuhaitza da.
Basapiztiek ere gaztaina gogoko dutenez, eta hainbat ale beste hainbat lekutan gordetzen dituztenez, bere kasa jaiotzen den landarea da. Hala ere, txertatzen dena ere bada; landare bateko mentua beste bati erantsi eta handik hazitako landarea, hain zuzen.
Egutera: eguzkiak bete-betean jotzen duen aldea.
Laiotz: eguzkiak egun osoan jotzen ez duen lur-eremua. (sin.) Ospel.
Gaztainadi: gaztaiñaiya. Gaztainondoz betetako lur saila.
Hosto luze: ostro-luzia. Gaztaina hosto luzeko landarea da. Horren arabera ilbeheran botatzeko landareen artean kokatuko genuke.
Trongo: zuhaitzaren enborra.
Gerri: enbor bihotzaren eta gizenaren artean dagoen egur partea. giarrea
Gizen: enborraren azal azpiko egur geruza biguna.
Txertatu: landare baten adarrean ustez mota hobe baten adartxoa itsastea, haren orpotik fruitu hobeak eman ditzan.
Mentu: mendu. Txertatzeko erabiltzen den muskil edo adabakia.
Kipula: gaztaina zuhaitzari ipurdian egin ohi zaion hutsuneari deitzen zaio. Gaztainak, urteen poderioz barrutik hustu egiten dira, eta hutsune horri deitzen zaio horrela.
Gaztaina-ipurdi: zuhaitzaren azpialdea
“Kipulia” dela eta ez dela, bada gaztaina- ipurdi batean geratzen den ipuin labur bat. Ikaragarrizko eguraldi txarra ari zuen batean, azkonar bat kipula batean sartu zen, euritik eta kazkabarretik babesteko. Halakoren batean triku bat iritsi zen gaztaina-zulo parera, eta azkonarrari eskatu zion lekutxoren bat uzteko. Azkonarrak, asmo onez, baietz erantzun zion; baita berehala damutu ere, trikuaren arantzak ziztaka hasi zitzaizkionean. Azkenean, azkonarrak alde egin behar izan zuen bere babeslekutik.
Hala eta guztiz ere, ez pentsa azkonarrak bizitza errealean halako koitaduak direnik…
Gaur egun geroz eta gaztainondo gutxiago daude, ihartu egin dira, eta zahar batzuk diotenez, gure maldizioek lehortu dituzte.
…
Egurra
Atal honetan gaztainaren egurraren erabilera aztertuko da. Hiru azpi ataletan banatu dugu: etxegintza, etxearen inguruari dagokiona eta tresneriari dagokiona. Bada esaera bat horri guztiari erreferentzia egiten diona; garai ona gaztaina loratzeko: Madalenatan bero, hagatan gero.
Eraikuntza
Garai bateko baserriak eta bordak egiteko materialik gogokoena zen gaztaina-egurra haritzarekin batera. Erraz lantzeko egurra da eta, goian aipatu bezala, hezetasunari ondo eusten diona.
Gai: gaia, materiala. Honakoan gaztaina-egurra izango litzateke.
Gaillur: etxearen egituraren gainaldeari deitzen zaio.
Teila: talla. Eraikuntzei estaldura emateko erabiltzen den buztin egosizko pieza.
Lata: teilatuaren azpian josten den ohol multzoari deitzen zaio.
Kapirio: gailurretik habeetara jartzen diren egur sendoak.
Jinbel: zutikoaren sekzioa handitzeko, frontalak hobeto asenta daitezen zutikoen gainean jartzen den osagaia.
Frontal: etxe barruan hormatik hormara edo postetik postera doazen habeak.
Beso: frontalak eutsi beharreko karga eusten laguntzeko jartzen den egurra.
Habe: eraikuntza zein egitura bati eusteko zutik jartzen den pieza.
Kuartoi: zoruko oholak josi aurretik, frontalen artean jartzen diren egurrak.
Ziri: arrakala egiteko edo zulo bat estaltzeko balio duen zurezko zein metalezko mutur zorrotza. Eraikuntza zaharretako egiturak ziriz josita daude, iltzeak beranduagokoak dira.
Tijera: gailur-egurra eta goi-hagak eusteko erabiltzen den triangelu formako egitura.
“…erdikoak etzaukik pixurik, erdin goitti beera daonak…erdin dauka…egur onek tirori euste ziok…erdin ikusten dek zea bat, txori bat, txoriya esate zaiok…ori zulon tzeok, orrek goi ori onen gaiñen balin baleuke, malo! Ezto funtzionatzen tijerak, orrek eon bear dik marjenakin eon bear dik. Txoriya ola zeok, paren eoteko…”
Txori: tijera postetik tijera-zapatara dagoen zatiari deitzen zaio.
Suelo-ohol: gaztainarekin egindako etxebizitzetako zoruak.
Izkina bizi ipini: eskiña bizi. Zerra enborraren ertzera eramatea.
Kuartonera: kuartoiek osatzen duten egitura.
Oker une: okerruna. Zuhaitzaren adarrak zuzen izateari uzten dion puntua.
Adabegi: enborrari adarrak ateratzen zaizkion unea.
Pitzatu: irekidura edo zartadura egitea.
Ostrokua: etxe bateko teilatua bukatzean puntan jartzen den erramuari deitzen zaio. Erramua jarri ondoren bazkaria, edo zenbaiten esanetan tranpalada egiten zen. Dirudienez, istripurik gabeko lanaren ondorio izan ohi zen.
Zurrun: teilatupea aprobetxatzeko gunea; adarrekin egiten zen.
Kaballo: etxearen zurajeak dituen egur okerrak.
Etxea
Egituraz gain, etxea bera eta ingurua janzteko ere erabiltzen zen gaztaina-egurra. Oso preziatua da altzarigintzarako, baina baita hainbat gauzetarako ere.
Hesola: itxiturak egiteko erabiltzen den ohola.
“…gaztaiña-adarrak…gaztaiñek e paok bezelaxe aarrak azte atuk, ta adar aek moztu, ta aundi badia pitzau; gaztaiñen gerriikin e bai! Gerriikiñ e pitzau, da zatika-zatika esolak etaatzen datuk… ariya billau in ber txakok egurrai! Bestela ba asko alperrik galtzen dek, ta ariya artzen badiok ba, askotan zuzen trak! Pitzatzen dek!… Erreta beztuta ipiñi ezkio, denpora geiyon irauten dik. Pixka-pixkat azala erre in bear txakok! Beztu baiño zeoze geitxo…” “… eta geo beiñ erretakon zutik esola ori, eta ba bestei ikutu gabe…”
Hari: egurraren zuntza. Hori zerran etenez gero, ohol horrek ez du behar bezainbeste iraungo.
Urkilla: hesiak egiteko erabiltzen den iltzea. Bi punta izaten ditu eta bururik ez.
Webguneak cookie-ak erabiltzen ditu nabigazioa errazteko, publizitatea kudeatu eta analisi estatistikoetarako. Nabigatzen jarraitzen baduzu hauen erabilera onartzen duzula ulertuko da.Onartu
Azken aukerak pil-pilean historia dastatzeko, ‘
