Eukaliptoak, euskal ibaien gosete kronikoaren erantzule
Eukaliptoak, euskal ibaien gosete kronikoaren erantzule –
1986 eta 2019 urteen bitartean, eukalipto-landaketen azalera %300 baino gehiago handitu zen Euskadin. Beste modu batera esanda, 5.000 hektarea inguru izatetik ia 20.000 hektarea izatera iritsi ginen 33 urteko denbora-tartean. Landaketa hauetatik gehienak lursail pribatuetan kokatzen bada ere, mendi publikoen azaleraren %14-19 inguru eukaliptoz estalia dago gaur egun.
Eukalipto deritzegun zuhaitzek Myrtaceae familiako zenbait espezie hartzen dituzte barne, eta haien banaketa naturalak Ozeaniaren parte handi bat estaltzen du, Tasmania, Australia, Kaledonia Berria, Ginea Berria, Indonesia eta Filipinak, hain zuzen. Espezie batzuk, alabaina, munduko beste hainbat herrialdetan landatu izan dira egur-industriaren eskutik, zuhaitz hauen egur-kalitate handiak eta hazkuntza bizkorrak abantailez baliatuz. Estimatzen da, gaur egun, eukaliptoek 20 milioi hektarea inguru estaltzen dituztela mundu-mailan eta euskal lurraldeak ere, onura horiez jakitun, bere mendiak estali ditu zuhaitz australez, pinuaren tradizioa kolokan jarriz.
Eukaliptoak izan duen mundu-mailako arrakasta zuhaitz honek duen adaptazio-ahalmenari zor dio, lurzoru eta klima ezberdin askotan bizitzeko gaitasuna baitu eta belarjale, intsektu fitofago eta patogenoentzat ez baita oso erakargarria. Nola haziko litzateke bestela hain indartsu espezie australiar bat Euskal Herrian? Baina bateragarritasun hau, zoritxarrez, ez da noranzko bikoa, euskal ekosistemak ez baitira eukaliptora ongi egokitzeko gai izan. Jakina da zuhaitz-monolaborantzek (bai eukaliptoek bai pinu-landaketek) baso-ekosistema osoak ordezkatzen dituztela eta eragin ikaragarria dutela lurzoruetan, besteak beste, bertako materia organiko eta mantenugaiak gutxitzen dituztelako. Hala ere, agian hain nabariak ez diren ondorioak dakartza bertako baso bat eukalipto-landaketa batez ordezkatzeak. Ondorio horietako bat da, hain zuzen, Euskadin gehien ikertu den alderdietako bat, eukalipto-landaketei dagokienez: monolaborantza hauek euskal erreketan duten eragina, hain zuzen. Baina, nola eragin diezaioke zehazki ekosistema lurtar batek inguruko ekosistema urtar bati?
Arrautza frijitu izoztuak, zertarako?
Angulas Aguinaga enpresak garatu eta merkaturatu du Arrautza frijitu izoztua, europa mailan patentea ere daukalarik. Mikrouhin-labean, zartaginean edo labean prestatu daitezke arrautza izoztua. Etxean egiteko, beharbada, produktuak ez du zentzu handiegirik; bai, ordea, jatetxe eta jantoki kolektiboetarako. Hemen Txorienekoen azalpen bideoa:
Nekazaririk gabeko elikadura; ze etorkizun?
Coca Cola, Pascual, Pescanova, Campofrio, Bill&Melinda Gates, Carrefour, Kaiku, Pepsico, Heineken, Danone, Eroski, Bonduelle, Mahou SanMiguel, Lidl, Florette, Siemens, Caixa, BioTechFoods, EcoLumber, Azti,… ekainean Bilbon izan den Food 4 Future (Etorkizuneko Elikadura) topaketaren patrozinatzaileak. Jaurlaritzaren arabera topaketa bat dator euskal The Food Global Ecosytem lankidetza publiko-pribatu plataforma-proiektuarekin, nazioarteko elikadura-industria sektorearen erronkei aurre egiteko, eta, aukera berriak sortuz, ekonomian eragin positiboa izateko. Hortxe hitz gakoak: lankidetza publiko-pribatua, ekonomia, aukerak…
Baina, lankidetza, noren artean? (zerrendari erreparatu). Ekonomian eragin positiboak, norentzat? Noren kontura? Next Generation-en europar finantzazio publikoaren banaketa ere bertan sumatzen da, antzerako izenekin (Basque Food Ecosystem, Smart Food Country, Euskadi Food-Hub); eta hor ere Bizkaiko Basordaseko akuikulturako plataforma, edo Arabako landa eremuaren metatze eta artifizializazioarekin jarraitzeko Eroskik «baserriko» gisa salduko dituen Tuestan «ekoiztutako» tomate hidroponikoak eta kontzeju ezberdinei eginiko eguzki plaken proposamen isilak; edota Okzitaniako zerrategi multinazional italiarrak mehatxupean jarritako iparraldeko basoak; eta Gipuzkoako surf parkeak, eta Nafarroako Caparroso behitegiaren makroproiektua, Iruñerriko Sacyrren parke eolikoak eta Aroztegiako golf-a,…zerrenda amaigabea.
Nori uste dugu eragingo dietela ba proiektu horiek guztiek sortuko dituzten ondorioek? Ez al lirateke ondorioak «gizateriaren aurkako krimen» gisa hartu behar? Ekozidioa Nazioarteko Zigor Gortearen Erromako Estatutura gehitzeko aldarria sareetan dabil; izan ere, elikagaien, naturaren eta biodibertsitatearen merkantilizazioak talka zuzena egiten du baserri-nekazaritzarekin eta sustraien, uraren, lurraren eta bizitzaren defentsarekin.
Iñigo Esnaolak euskarazko sukaldaritzaren inguruko Wikiliburu bat sortu du
Iñigo Esnaola Arbizak euskarazko sukaldaritzaren inguruko Wikiliburu bat sortu du. 600 errezeta baino gehiago, kozinatzeko teknikak, truko eta aholkuak, hiztegia eta sukaldaritzaren historia jasotzen ditu liburu honek. Wikiliburua den heinean modu askean eskura daiteke bertako informazioa eta elkarlanaren bidez ere molda daiteke. Berria eta elkarrizketa batzuk segidan, «Sukaldaritzaz eta gozogintzaz euskaraz idaztea izan da xedea» Ane Insausti – berria egunkarian egindakoa, Sukaldaritzaren inguruan euskarazko Wikiliburuaz Bigarren Kafea – naizen. Oarsoaldeako Hitza «18 urterekin ezarri nuen helburu hori askatzeko beharra nuen». Hasier Etxeberriari ere aipamena eta hausnarketa bideo honetan, Euskal Herriko sukaldaritza hain ospetsua bada, zergatik ez da euskaraz idazten gaiaren inguruan?
Sukaldaritza liburua > Wikibooks
Maddi Etxeberria: “kontua da jendeak benetan uste duela bere ondoko mendien larreko behi horien haragia jaten duela”
Maddi Etxeberria (1998) andoaindarrarekin izandako solasaldia dakarkizut hemen. Giza nutrizio eta dietetika ikasi eta hilabeteetara beganoa egin zen. Beganoegin blog eta Instagram kontuan nutrizio eta beganismoari buruzko dibulgazio lana eta errezetak partekatzen ditu. Berarekin kontu hauek eta gehiago sakontzeko aukera izan dugu.
Noiz utzi zenuen animali jatorrizko dieta alde batera?
Karrera irailean hasi banuen, abendurako beganoa nintzen. Egia esan, burrunba aurretik nuen eta behin karrerara iritsita ba, gehiago formatu eta gauzatu egin zen.
Nola formatu zinen?
Dokumentalak, artikuluak, Youtube, baina batez ere, eduki audiobisualetan aurkitu nituen erreferenteak. Izan ere, Euskal Herrian haragiak eta arrainak duten protagonismoa kontutan izanik, erreferenteak sareetan bilatzen dira.
Zein helbururekin ireki zenuen beganoegin kontua?
Inertziaz sortu nuen, pausua eman nuenean sare sozialetako kontuak jarraitzen hasi nintzen eta nik berdina egitea erabaki nuen. Gerora, helburu desberdinak jartzen joan naiz, eta konturatu naiz euskarazko falta hori ere bazegoela. Baina printzipioz, ez nuen helburu horrekin hasi.
Zaila da beganoekiko dauden aurreiritzien kontra etengabe ibiltzea? Are gehiago, zu nutrizio mundutik etorrita?
Egia esan suerte handia izan dut, oso prozesu naturala izan nuelako eta inguruan dudan jendeak errespetuz jokatzen duelako. Hala ere, egia da egun badudala karreran ez nuen diskurtso garatuagoa, baina ez dut hainbeste kritika jaso. Mexikon Erasmusen bizi nintzenean bai nabaritu nuen zailagoa zela ulertzea baina bestela, zorte handia izan dut.
Kulturak indar handia du, beganoa zarela esaten duzunean askotan jasotzen duzu “jo, nik ezingo nuke” eta horrelakoak. Nola ezin duzula? Jartzea da baina posible da.
«Kozinatzen dudan bezala bizi, eta bizi naizen moduan kozinatu dut»
Michel Bras chef frantsesaren ibilbideak erreferentzia bihurtu du mundu mailako sukaldaritzan. Lerroon azpian doaz bere bizitza eta sorkuntzaren batura agertzen dituzten hainbat zertzelada.
Telefonoz hartu gaitu, adeitsu eta alai. Pandemiak Donostiara etortzea eragotzita, telematikoki ‘Diálogos de Cocina’ jardunaldietan parte hartu baino lehen gogotsu eskaini digu bere denbora, lasai ederrean. Plazera da Michel Brasekin solastatzea. Suelto eta libre hitz egiten du, bertakotik urrutira, emozioen taupadari segituz. Bere diskurtsoak txunditu egiten du. Sukaldaria jatetxeetan baino telebista edo hegazkin batean aurkitzea errazagoa den garaiotan, hastapenetara bueltatu behar dela aipatzen du, sutondoari eutsi behar zaiola, sutan iraun behar dela. Sukaldaritza jende lotura dela gogoratzen du beti, memoria hori kondentsatu egin behar dela, eta platereratu. Tradizioa dela, eta transmisioa, eta sorkuntza. Eta ez inoren agindu edo teoria bezala; ondo egindako lanaren inguruan, ona den bizitzaz, lurraldearen eta artearen inguruan egindako hausnarketa sakon baten ondoren baino.
Michel Bras 1946. urtean jaio zen Gardiac-en, Okzitaniako Aveyronen, Pirinioen eta Erdialdeko Mendigunearen arteko lurraldean. Amak erakutsi zion kozinatzen, garai klasikoen maisutasunez. Ez da goi mailako sukaldaritzako inongo eskolatik ateratakoa. Autodidakta da, gastronomiazko literatura pasioz ikasita konpentsatu du bere «isolamendu» geografikoa. Bere estiloa bakarra da, oso identifikagarri eta pertsonala, sukaldaritzaren filosofia oso adierazgarri baten sortzailea da. Eskola sortu du emoziotik egiten den sukaldaritza defendatuz, bihotzarekin egindakoa, naturarekiko maitasuna islatuz eta bere produktuak errespetatuz, bere lurraldean sustraiak ongi errotuak dituena.
Ume baten begiak ditu, iharra da oso, izan zen maratoilariaren gorpuzkerari eusten dio. Korrikalari eta bidaiari handia da. Parisetik urrun, Aubrac-eko bazterretan egiten du sukaldaritza, kilometro karratuko hiruzpalau jende dituen abeltzainen lurraldean. Horrek markatzen du Michel Bras. Horrek eta bizitzako esperientziak elikatzen dute bere sukaldaritza, etengabe, zapore, pentsamendu, usain, testura eta espazioekin. Beste ezeren aurretik, izatea jartzen du erdian, norbera izaten jarraitzea du ardatz, sinple eta zorrotz. Ez zaio ikusten beste premia edo helbururik. Bere herrialdearen historiaren jabe eginda bizi da, munduari beso zabalik, naturan aurkikuntzak eginez. Horrela egin da pieza bakarrekoa, gizon eta sukaldari, Michel Bras.
Ez nago hemen mundua harritzeko, ez nago hemen probokazioa sortzeko, nire bizitza idazteko nago, nire antza duen eta maite dudan sukaldaritza egiteko
Sona eta aitorpena lortu ditu. Michelin izarrak irabaztea zer den badaki. Eta izar horiei uko egitea ere bai. Lehiaketarik gabe bizi eta bizitza adieraz daitekeelako, askatasunaren zentzua galdu, galdu ere egin daitekeelako. Garaiz hartu zuen erretiroa. 63 urterekin, naturaren erdian galduta, 1.200 metrora dagoen jatetxearen ardura Sebastien semeari pasatu zion. Bizitzeari eta sukaldaritza egiteari, baina, ez dio inoiz uko egin. Lasaiago bizi da, ez erretiratuta. Egun, agureentzat, bereziki zaharren egoitzetan daudenentzat, zerbitzatua, gozagarria eta osasungarria izango den sukaldaritza bat asmatzen dihardu, pozik. Beti egin duena egiten, sukaldari izatea eta bizitzea bestearen zoriona nahi izatea delako. Brasek erraza dela dio, «jana zure sendagaia izan dadila» Hipokratesen hitzak batzuei eta besteei gogoraraziz. Edozein tokitan sukalde bat muntatu daitekeenez, beste guztia borondate kontua delako.
Ikusi lekale eta indaba mota desberdinak Josu Santamariarekin
Ikusi lekale eta indaba mota desberdinak Josu Santamariarekin –
Josu Santamariak Larrateko Barazkiak taldean ekoizten dituzten lekale eta indaba mota desberdinak erakutsi dizkigu etbn. Ziurrenik ez dituzu guztiak ezagutuko. Ikusi!
Ikusi lekale eta indaba mota desberdinak Josu Santamariarekin
Mahalen eta mundua (7.atala)
Mahalen eta mundua komikiaren 7.atala dakarkizugu, Mahalen-en abenturak, Mahala Baserriko lagunen mahala.eus euren webgunetik ekarria. Alai Zubimendi ilustratzaile hernaniarrak egin dizkie komikiak, Gaueko komiki-denda du hernanin bertan eta REKALDE-ORTZADAR eta PORTUGALETE URI URENA komiki-lehiaketetan lehen sariak irabazi ditu besteak beste… ‘Eiderren egunerokoa.’ ‘Go!azen’ eta ‘Iritsi gara!’ ‘Go!azen’ Jasone Osorok idatzitako Go!azen bildumako liburu arrakastatsuak ere ilustratu ditu.
Txekor egonezin eta azkarra da Mahalen. Baserrian pozik bizi da bere aita eta amarekin, baina mundu zabalak eskaintzen duena ikusi eta ezagutu nahi du. Mahalen eta mundua komikiaren 7.atala berezia da; Mahalen maitagarriaren beste abentura bat aspaldiko garaiak gogoan. Jokin Arrospidek adierazi bezala, gaur maiatzak 9 betetzen dira 25 urte Mahala gaztak egiten hasi zela, eta urtemuga ospatzeko Mahalenen komiki berezi bat, opari modura.
Jan baserritik, segi gozo, segi fin eta on egin! 🙂
…
…
Birusak, hautespen naturala eta txertoak
Birusak, hautespen naturala eta txertoak –
Birus bat kutsatutako organismoaren zeluletan sartzen denean, zelula horien makineria baliatzen du bere material genetikoa –DNA edo RNA– erreplikatu eta, horrela, han barruan bilduta dituen instrukzioei jarraituz, jatorrizkoaren milaka kopia sortzeko. Prozesu horretan akatsak –mutazioak– gerta daitezke, eta, hori dela eta, molekula hereditarioaren erreplika berrietako batzuk apur bat desberdinak izan daitezke jatorrizkoaren aldean. Era horretan, birusaren aldaera genetiko berri bat sortuko litzateke. Kasurik gutxienetan, mutazio horrek abantailaren bat ematen dio; adibidez, kutsatzeko gaitasuna areagotu dezake. Kasu horretan, aldaera berria bizkorrago hedatuko litzateke, eta aurretik zeudenak progresiboki ordezkatu, gehiengoa izatera iritsi arte. Nolanahi ere, gertakari epidemiko batean ohikoena da birus beraren aldaera desberdinak egotea, proportzio desberdinetan.
Ugaltzeko eta bere herentzia hurrengo belaunaldira transmititzeko gai diren izakien eboluzioa bultzatzen duen bi mekanismoetako bat da hautespen naturala; bestea jito genetikoa da, baina orain alde batera utz dezakegu hori. Aurreko paragrafoan ikusi dugu hautespen naturalak nola eragiten dion birus populazio bati, kutsatzeko gaitasun desberdina duten aldaerak sortzen direnean. Baina hori ez da haien jarduteko modu bakarra. Hainbat kasutan, ingurumen faktore baten eraginpean gertatzen da, eta faktore horrek aldaera genetiko batzuen bizirik irauteko eta ugaltzeko gaitasunari laguntzen die beste aldaera batzuekin konparatuta. Horrela, faboratuek ondorengo gehiago utziko dituzte, eta, horrenbestez, azkenean, haien ezaugarri genetikoak nagusi bihurtuko dira populazioan. Faktore horri presio selektiboa esaten diogu.
Antibiralek eta txertoek presio selektibo gisa jardun dezakete, birusei dagokienez. Era horretan jokatzen dute aldaera batzuen ugalketa eragozten edo zailtzen dutenean, baina ez beste batzuena. Kasu horretan, lehenengoak ezabatu edo gutxiengo bilakatuko lituzkete eta bigarrenei ugaltzeko aukera emango liekete. Hori gertatzen da birus baten aldaera batek erresistentzia duenean antibiral edo txerto baten ekintzaren aurrean.
Najat Kaanache sukaldari oriotarra Buenafuente-ren LateMotiv saioan
Najat Kaanache sukaldari oriotarra Buenafuente-ren LateMotiv saioan –
zuzeun ioninorek argitaratua
Najat Kaanache sukaldari oriotar bikaina Andreu Buenafuentek aurkezten duen LateMotiv saioan egon zen ‘Najat’ izeneko bere liburua aurkezten. Najat_Kaanache (Orio, 1987) gipuzkoar sukaldaria eta telebista aurkezlea da Cocina marroquí saioan (Canal Cocina), aktore ere izandakoa, Shamira izeneko pertsonaia izan zen Euskal Telebistako Goenkale telesailean. 2003an antzezteari utzi eta sukaldaritzan aritzeko hautua hartu zuen. Munduko sukaldaririk ospetsuenetakoekin egin du lan ordutik. Esaterako, Ferran Adriàrekin El Bulli jatetxean; René Redzepirekin Noma jatetxean; eta Thomas Kellerrekin TheFrenchLaundryn jatetxean. 2015ean Piripi euskal jatetxea zabaldu zuen Miamin, Ameriketako Estatu Batuetan. 2016an Nur izeneko jatetxe arrakastatsua ireki zuen Marokoko Fez hirian. Izan ere, 2017an Luxury Restaurant Awards sarietarako hautagaitza lortu baitzuen. 7 hizkuntza hitzegiten ditu!! El Bulli-n egon ostean Science behind food proiektuan aritu dela kontatu du, Obamaren sukaldariaren sozioa bilakatu eta munduan zehar ibili dela, Hardvard Unibertsitatean, MWU, ikastaroak emanez. Elkarrizketa asko egiten ari da antza, eta solasaldian euskara ere present egon dela aipatu, eta gainera perla hau ere bai: “… yo soy euskaldun, lo que pasa es que tengo padres de Fez… tengo esa ostia euskaldun, euskaldun, y aparte tengo una cocina y una mezcla magica de los dos lados”. Hauek eta beste kontu asko. Hemen 15 minutuko elkarrizketa ikusi nahi baduzu.
Bakailaoa: euskal kultura elikatu duen urruneko arraina
Bakailaoa: euskal kultura elikatu duen urruneko arraina –
Bakailaoaren arrantzak euskal kultura eta nortasuna zizelkatu ditu historian zehar. Arrain honen peskizan Ternuaraino joaten ziren euskal marinelak, eta mendeetan zehar Euskal Herriko sukaldeetan ezinbesteko elikagaia izan da.
Espainiako RAEk dio bakailao hitzaren (bacalao hitzaren) jatorria euskalduna dela, eta euskal adiera bakeljauw hitz nederlandarretik eratorria dela. Zalantzarik gabe, tentagarria irudi dezake lehen bakailaoa nork arrantzatu zuen argitzea, eta are gehiago nork bataiatu zuen ondorioztatzea, baina hobe konkista kontuak konkistatzaileek argitzen badituzte. Izan ere, nahikoa gerra piztu izan da bakailaoaren aitzakian. XX. mendeari erreparatuta soilik, Erresuma Batuaren eta Islandiaren arteko hiru zenbatu ditzakegu. Nahikoa eta sobera.
Argi dagoena, baina, zera da; bakailaoaren arrantzak gizateriaren historia baldintzatu duela batetik, eta euskaldunon kasuan bestetik, urruneko arrain honek gure sabelak eta kultura elikatu dituela mendeetan zehar. Gaur-gaurkoz, oraindik ere, atunarekin, legatzarekin eta antxoarekin batera bakailaoa da euskaldunok gehien kontsumitzen dugun arraina. Gaindegiak bildutako datuen arabera, urtero 4.400 tona bakailao kozinatzen dira Euskal Herriko etxe eta jatetxeetako sukaldeetan. Halere, bakailaoa arrantzatzen segitzen duten bi barku baizik ez dira gelditzen gurean: ‘Egunabar’ itsasontzia eta ‘Arosa Nueve’ deiturikoa. Pasaiako portuan daude biak eta jabe desberdinak dituzten arren, biak ere bakailaoaren arrantzak Euskal Herrian sufritu duen gainbeheraren lekuko isilak dira, bakailaoaren azken mohikanoak nolabait esatearren.
Juan Carlos Arbex marrazkilariaren «Descarga y manipulación de bacalao junto a las cabañas de la playa de San Sebastián» margolana. XVI. mendean zehar bakailaoaren arrantzak eta merkaturatzeak berebiziko garrantzia izan zuen Donostian. (Iturria: Euskal Itsas Museoa)
Sorginak eta bakailaoa. Urrun dira euskaldunak munduko bakailao hornitzaile nagusienetakoak izan ziren garaiak, kasik Ternua bezain urrun. Zehazki, XVI. mendera jo behar dugu bakailaoaren euskal epopeia kontatzeari ekin nahi baldin badiogu. Hipotesi zenbaitek diotenez, baleen xerka iritsi ziren lehen euskaldunak Ternuaraino. Esan gabe doa ez zirela izan euskaldunak Ternuako Banku Handiak deskubritu zituzten lehen europarrak, baina han aurkitutako arrain aberastasuna ustiatzen zinez trebeak izan zirela ukaezina da. Jarduera horren lehen aztarna idatzietako bat 1520koa da: urte horretan Ternuatik zetorren ‘Catherine d’Urthubie’ itsasontzi lapurtarrak 4.500 bakailao-pieza eta 12 bale-olio bete upel lehorreratu zituen Bordeleko portuan.
Ordurako lapurtarrekin batera gipuzkoarrak eta bizkaitarrak ere Ternua aldean zebiltzan arrantzan. Ternuako Banku Handiak deskubritu zirenean, arrain sardak hain ziren handiak «bakailaoen gainean oinez ibiltzen ahal zinela», edo hori diote garaiko kronikek behintzat. Agerikoa denez, itsasoak eskaintzen duen aberastasuna ez dela mugagabea ohartzeko mendeak behar izan zituen gizakiak. Eta jakina, giza aberastasunak beti du ordainean giza kaltea. Denboran aurrera eginda, esanguratsuak dira 1668tik 1792ra arte Donibane Lohizuneko, Ziburuko eta Urruñako elizetan marinelen alde egindako hileta elizkizunak: 3.500 orotara, hau da, urtean batez beste 30 bat marinel zendu zela aipatu hiru herrietan.
Alabaina, itsasoko lan baldintza gogorren ondorio zuzena baino gehiago, heriotza kopuru ikaragarri hori garaiko gerlei egotzi behar zaie neurri handi batean. Marinelak eta hauen itsasontziak unean uneko erregeen eta enparauen eskura zeuden baliabide merkea ziren. Gerra denboran, beraz, arrantzarik ez, eta arrantzarik ezean, ahoratzeko mokadurik ere ez. Lehorrean gainera, egoera ez zen xamurragoa. Euskal Herrian, eta Lapurdi aldean bereziki, mende eskas lehenago inkisizioak eragindako zauriak itxi gabe segitzen zuen oraindik.
Hain zuzen, Inkisizioa izan zen bakailaoa eta ‘sorginak’ zaku berean sartu zituena. Hein handi batean bederen, Pierre de Lancre inkisidore frantses ezagunari dagokio nahaste-borraste hori egitearen ardura. Burutazio sinple batean oinarritu zen De Lancre erlijio-gizona: marinelek hilabete asko igarotzen zituztenez itsasoan, lehorrean ziren emakumeek ‘askatasun gehiegi’ zuten. Jakina denez, emakumeen kasuan gehiegizko askatasunak sorginkeria dakar halabeharrez… Horregatik, urte luzez Ternuako marinelen amak, amatxiak, alabak, emazteak eta arrebak Inkisizioaren jopuntu nagusi izan ziren.
Bakailaoaren aitzakian emakumeekin tematu zen beste bat Lope Martinez Isasi izan zen. Honatx bere aipu bat: «Deabruarekin duten itunari esker, sorginek itsasoan nahiz munduaren beste puntan gertatzen denaren berri dute (…) finean, Ternuan, Norvegian edota Amerika aldean dauden euren senarren berri ukaiteko bihurtzen dira sorginak». Antza denez, inkisidoreen ikuspegitik gizona zen emakumeen bizitzaren ardatz bakarra, baita sorgin bihurtzerako garaian ere.
Bernard Robert, «Pêches de Mer, Pêche de la Morue». (Iturria: Baionako Euskal Museoa)
Gatza, kristautasuna eta «West India». Hain justu, intentziorik gabe eta zeharka bada ere, erlijio kristauak bakailao kontsumoaren gorakada ahalbidetu zuen Europa aldean. Garizuman haragia jatea debekaturik zegoen, eta noski, herritar xumeek alternatibak behar zituzten tripa-zorriak akabatzeko. Hain zuzen, bekatu mortala ekiditeko arraina zuten eskura herritarrek, bakailaoa barne. Itsusia izanagatik ere, Elizak ez zion deabru tankerarik hartu gadus morhua delakoari eta egia esan… Jaungoikoari eskerrak!
Halere, arrazoi zerutarrez gain, bakailaoaren kontsumoa Euskal Herrian eta baita Europa osoan ere nagusitu bazen, gatz preziatuari esker izan zen. Hozkailurik gabeko garaiak izaki, bakailao gazitu eta idorrak denbora luzaz iraun zezakeen usteldu gabe. Ternua aldean gazitu, Ozeano Atlantikoa zeharkatu eta euskal portuetara iritsi ostean, barnealdera garraiatzen zen urrutiko arraina. Hauxe izan zen bakailaoa beste arrainengandik berezitu zuena: berdin-berdin kontsumi zitekeen Mutrikun edo Tuteran, Ziburun edo Iruñean, Portugalen nahiz Italian, Ingalaterran edota Grezian. Argi dago ez dela bere borondatez eskuratu duen marka, baina ziurrenik bakailaoa da uretatik kanpo munduari bira gehien eman izan dizkion arraina.
Are gehiago, bakailaoak Karibera ere bidaiatu zuen, besteak beste, esklabotza-sistema elikatu zuen elikagaia izan baitzen. XVII. mendean Europako potentzia kolonialistak Antilletan ekoitzitako azukreari esker aberasteari ekin zioten. Egiari zor, azukreari esker baino, Karibeko uharteetara eramandako esklabo afrikarrei esker aberastu ziren europarrak eta, jakina, esklaboek gatza eta proteinak behar zituzten sargoriari eta hamasei orduko lanaldiari eusteko. Ikuspegi kapitalista batetik ideia borobila izan zuten orduko jauntxoek: bere kalitate txarragatik Europan saldu ezin zuten bakailaoa Karibe partera garraiatu zuten esklaboak elikatzeko. Kalitaterik txarreneko bakailao gazituari ‘West India’ bakailaoa deitzen zitzaion.
Kontxako kiratsa. Euskal Herrira itzulita, XVII. eta XVIII. mendeetan arrantzak (balearenak eta bakailaoarenak) gurean zuen pisuaren erakusgarri da Piarres Etxeberrik 1677an argitaratutako ‘Liburu hau da itsasoko nabigazionekoa’ lan mardula. Argitalpen esanguratsua da oso, testu hau izan zelako euskaraz argitaratutako lehen liburu ez-erlijiosoa. Zehazki, 100 urte lehenago Martin Oihartzabal ziburutarrak frantsesez argitaratutako beste liburu baten euskarazko itzulpena da Etxeberrirena, nahiz eta azken honek atal berri batzuk gaineratu zizkion. Nola ez, liburuan Ternua ere aipatzen du Piarres Etxeberrik, garai hartan, oro har itsas jarduerek, eta zehazki bakailaoaren nahiz balearen arrantzak, zuten garrantziaren isla.
Baratzeko erraldoiak
Denetarako jendea dago. Ez da ezer berria, baina zenbaitetan gure espeziea zertarako gai den eta zertara jartzen den jakiteak farrezalea eragiten dit. Zenbait lagunek aldamenekoa eta urrunxeagokoa baino gehiago dela erakutsi arteko onik ez du. Eta gero eta muturragoko egoera xelebreak ikusten dira, jende xelebrea jendaurrean barregarri. Errekorrak dira bide txatxu horren adibide garbia: kuiarik handiena nork lortu, azenariorik luzeena nork eskuratu…
Lehiaketak ere ez dira txantxetakoak. Adibidez kuia erraldoietan (Cucurbita pepo) erraldoienaren munduko errekorra Mathias Willemijns belgikarrarena da, Alemaniako Ludwigsburgen 2016an ospatutako Kuia Erraldoien Europako Txapelketara 1.190 kiloko alea eraman baitzuen. Errekorren Guinness Liburuaren arabera munduko azenariorik (Daucus carota) astunenaren marka AEBetako Minnesotako Chris Qualleyk ezarri zuen 2017ko irailean 10,17 kiloko azenario itsusi batekin. Liburu beraren arabera, sekula neurtu den azenariorik luzeena Ingalaterrako Mansfield Woodhouseko Jon Athertonek 2016an landutakoa da, “St Valery” barietatekoa eta 14 hilabetez zaindua: 6,245 metro luzatu zen. Beste zeregin handirik ez du, nonbait, gizaseme horrek, eta ikaragarrizko erremolatxa (Beta vulgaris subsp. conditiva), 7,95 metrokoa, eta pastinaka (Pastinaca sativa), 7,49 metrokoa, sortuak ditu. Erremolatxa astunenaren marka Ingalaterrako Gareth eta Kevin Forteyren esku dago 2019az gero: 23,995 kilo. Brokolirik (Brassica oleracea var. italica) handienarena zaharra da, 1993koa, eta AEBetako John Evansen esku dago: 15,87 kilo. Azalorearena Ingalaterrako Peter Glazebrookena da, 2014koa, 27,48 kg. 10, 74 metro luzeko artoa sortu zuen AEBetako Jason Karlek 2014an. Luzokerrarekin (Cucumis sativus) bi marka daude, Ingalaterran biak; luzeenarena Ian Nealerena da 107 zentimetroko batekin, eta astunenarena David Thomaena 12,89 kiloko alearekin.
Baratxuri bururik (Allium sativum) handienaren marka ere zaharra da, 1985ekoa, eta AEBetatik dator, Robert Kirkpatrickek sortua eta 1,19 kilokoa. Porrurik (Allium porrum) handiena Ingalaterrako Paul Rochesterrek zaindu eta hazitakoa da, 2018an: 10,7 kilo. Tipularik (Allium cepa) handiena 2014koa da, Ingalaterrakoa, Tony Gloverrek ondutako 8,47 kiloko burutzarra. Patatarik (Solanum tuberosum) handiena 2011koa eta Peter Glazebrook ingelesarena da: 4,98 kilo. Tomaterik (Solanum lycopersicum) handiena, berriz, AEBetatik dator, 2016koa da eta Dan Sutherlandena: 3,905 kg. Arbirik (Brassica rapa subsp. rapa) handiena ere lurralde haietakoa da; 2004an zaindu zuen Scott Robbek, eta 17,78 kilokoa egin zen. Ekiloretan (Helianthus annuus), altuenaren marka Hans-Peter Schiffer alemanarena da, 8,03 metro, eta bururik handienarena Emily Martin kanadiarrarena, 82 zentimetroko diametroa.
Barazki erraldoi horiek nork nahi ditu? Gure baratzeko ttiki goxoen aldean zakarrak izango dira. Errekorrak eta markak behar nor izateko. Bitxia da baina ia denak Ingalaterran eta AEBetan eskuratutakoak dira. Xelebre jendea han pilatzen al da? Ospetsu edo izen handiko izatetik xelebre izatera tarte txikia dago… Baratxuri ale fin batena.
Europako usainen entziklopedia
Europako usainen entziklopedia –
Odeuropa delako proiektuak 2,8 milioi euro jaso berri ditu Europar Batasunetik eta bere helburua nahiko bitxia da, hasiera batean: adimen artifiziala erabiliz testu zaharrak aztertu nahi dituzte duela mende batzuk Europak nola usaintzen zuen ezagutzeko. Lortutako informazioarekin usainen entziklopedia osatu nahi dute eta, ez hori bakarrik, usain horietako batzuk berriro sortu nahi dituzte.
Irudia: Odeuropa proiektuaren helburuetako bat usainen entziklopedia sortzea da. (Argazkia: Daria-Yakovleva – domeinu publikoko irudia. Iturria: pixabay.com)
Hain zuzen ere, usainak deskribatzeko hizkuntza nahiko mugatua erabiltzen dugu -koloreak deskribatzeko erabiltzen dugun terminologiarekin alderatuta, esaterako- eta normalean, antzekotasunen bidez deskribatzen ditugu usainak. Alabaina, usaimena zentzumen kimiko oso konplexua eta garatua da eta, jakina denez, usainek giza portaerak aldatzeko eta gidatzeko ahalmena dute. Odeurope proiektuak XVI. mendetik XX. mendera bitarteko usainak izango ditu aztergai eta erronka ez da makala izango. Ikerketa aurrera eraman ahal izateko, duela gutxi EU Horizon 2020 programaren 2,8 milioi euro jaso dituzte hiru urtetan zehar lan egiteko. Urte honen hasieran bertan proiektua martxan jarriko dela aurreikusita dago.
Taldeak usainak irakurtzeko gai izango den adimen artifiziala sortu beharko dute eta gero teknologia hori digitalizatutako margolanei, liburuei, eleberriei, medikuntzako testuei eta abarrei aplikatzeko asmoa dute. Usainei egindako erreferentzia horiekin usainen herentziaren entziklopedia osatu nahi dute, Europa zaharraren ondarea betirako mantendu ahal izateko eta gure ikuspegitik XVI. mendeko usainak jaso ahal izateko. Usainen eta lurrinen jatorria zein zen, Europara noiz iritsi ziren eta zertarako erabiltzen ziren ezagutzea ere ikerketaren helburua izango da.
Usainek duten eboluzioa ulertzeko, tabakoaren adibidea jarri dute ikertzaileek. Tabakoa XVI. mendean iritsi zen Europara eta, hasiera batean, usain exotiko eta atsegin gisa hartu zen. Alabaina, denboraren poderioz usain desatsegina bihurtu zen eta XVIII. mendean lehen kexak dokumentatuta daude, hain zuzen ere, antzokietan sortzen zen tabako kiratsarengatik. Beste usain batzuk ere historian zehar egondako gertakariekin lotzen dira, esate baterako, izurri bubonikoaren kausaz sortzen ziren kiratsak purifikatzeko erromeroa, sandaloa, irasagarra eta bestelakoak erretzen ziren. Adibide batzuk besterik ez dira, baina, argi erakusten dute usainak eta historia lotuta doazela, sarri askotan.
“Salda beroa” & “Hay caldo”
Salda beroa! Hay caldo! –
“Salda beroa”/“Hay caldo” kartela ikusten duzunean, negua iritsi den adierazle da. Neguan bero-bero egoteko, etxekoa bezalako salda gozo-gozoa baina hobeagorik ez dago.
Salda, kontsumo-tradizio handiko produktua da Euskadin. Nork ez du ikusi tabernetan, hurrengo kartela?:
Taberna askotan ikusten den gaztelerazko “Hay caldo” esaldiaren euskararazko itzulpen okerra da “Salda dago”.
Esan beharra dago, espainieratik euskarara egiten diren itzulpen asko, itzulpen literal batetik datoz. Garrantzitsua da hizkuntzen arteko berezitasunak antzematea.
Hobe da “Salda badago” jartzea. Zuzenagoak dira ere “Salda badugu / Badugu salda / Salda ere badugu / Badugu salda ere”. Beste aukera bat, agian hobeagoa, izango litzateke “Salda beroa” idaztea.
Ez dago produktu hau modu industrialean sortzen duen ekoizlerik Euskal Herrian, are gutxiago hemengo produktuekin egina. Eta jada zer esanik ez kalitatezko lehengaiekin bada.
Osagai ezberdinak dituzten salda mota asko daude. Hala nola, haragi, oilo (edo beste hegazti mota: indioilar, eper eta galdeper), arrain, barazki, … Eta horien guztien bertsioen artean %10 bertsio ekologikoan soilik. Argi izan, beti osagai freskoak eta naturalak erabili. Beti bilatu behar da bikaintasuna. Horiekin salda on batek probetxu handia ematen du.
Toki bakoitzean prestatzeko berezko era daukate, eta hura sukaldatzeko begetalen edota belarren beraien aukeraketa berezia. Baina azkenen finean, zopa sinple bat da, egun hotz batean berotu zaitzakeena edo gaixotzen zarenean hobeto sentiarazi ahal zaituena. Elikagai indargarri/lasaigarri horietako bat da. Etxeko salda edo etxetiar salda, “Caldo casero-casero”, Argiñanok Gallina Blanca enpresaren iragarkian esaten duen bezala (nahiz eta produktu industrial hutsa den). Maitasunez eginikoa. Salda hartzea luxu modukoa da. Berdin dio zein momentu eta egoeratan.
Hotz sarkorrarekin dena eskertzen da!! Su txikian (edo “geldoan”), eltze edota lapikoan oso gozo geratu dadin. Ohikoa da kantitate handian egitea hozkailuan gordetzeko edo izozteko, eta astebetez sopa jaten ibiltzeko edo beste errezeta batzuetan erabiltzeko. Saldak beste jaki batzuen oinarri bilakatu daitezke.
Azken finean, ez dago ezer gogobetegarriagorik eta suspergarriagorik salda gozo beroa baino. Eta garrantzizkoena, ezer industrialik gehitu gabe. Beti kalitatezko osagaiekin, etxetiar salda ikusgarri bat egin ahal izango dugu.
Bada ordua egosteari ekiteko. Kalitatezko osagai guztiak prest eta eskura dituzu? Ez dago ezer bereziagorik platerkada etxetiar suspergarri batez gozatzeazbaino. Errezeta bat zuzenean haurtzarora bueltan zaramatzana.
Salda beroa! Hay caldo!
Txokolatezko 3Dko irudiak sortzen
Txokolatezko 3Dko irudiak sortzen –
2011 urteko zuzeun aurkitutako albistea da hauxe, 3Dko txokolatezko objektuak egiten dituen “inprimagailu” berezia sortu zutenekoa. Imajinatzen duzuen edozein irudi txokolate bihur daiteke: pertsonen aurpegiak, gorputz zatiak, objektuak, eraikuntzak, norberaren diseinuak… Orain bai, posible izango da txokolatezko etxe batean bizitzea edota gogoko dugun aktore edo abeslaria “jatea”.
Irudiak ordenagailu bidez sortzen dira eta gero, makinak txokolatezko hainbat geruza sortzen ditu, bata bestearen gainean jarriz, hiru dimentsiotako gozokia sortu arte. Egun, teknologia hori plastikozko edota metalezko piezak sortzeko erabiltzen da; baina ez dute orain arte txokolatearekin froga egin, material zaila baita lantzeko, berotze eta hozte ziklo zehatz eta azkarrak behar ditu eta.
Exeter eta Brunel Unibertsitateetako (Erresuma Batua) zientzialariek garatutako makina da. “Teknologia honi esker, erabiltzaileek beren gustuko diseinuak sortu eta fabrikatu ahal izango dituzte”, adierazi du Liang Haok, makinaren sorreraren ikerketan parte hartu duen zientzialariak. Txokolatearekin lan egiten hasi dira erraz aurki daitekeen materiala delako, merkea, segurua eta ez du hondakinik sortzen.
San Blas opila eta anisa, bai bikote gozoa
San Blas opila eta anisa, bai bikote gozoa –
Ainara Sangroniz eta Leire Sangronizek Zientzia Kaieran.
Otsailaren 3an San Blas eguna ospatzen da, eta, tradizioari jarraituz, herri askotan San Blas opilak bedeinkatzen dira. Gaur egun hainbat herritan hedatuta dagoen ohitura bada ere, opil hauen jatorria Eibarren dago eta bertatik inguruko herrietara zabaldu zen. Opil hauen berezitasun nagusia arrautzaren zuringoarekin lorturiko gainazal zuria eta anis zaporea dira. Bada, hurrengo lerroetan anisaren inguruan mintzatuko gara.
Hemen gehien erabiltzen den anisa Pimpinella anisum landaretik lortzen da. Landare hauek Asian eta mediterraneoan aurki daitezke. Haien haziak edari alkoholdunak zein alkohol gabeak, haragia, gozokiak edo opilak gozatzeko erabiltzen dira.
Anis olioa Pimpinella anisum landarearen hazien destilaziotik lortzen da eta koloregabea zein horixka izan daiteke. Olioa lortzeko, lurruna landarearen hazietatik pasarazten da, haien osagai hegazkorrak eraman ditzan. Lurrun hau kondentsatu egiten da eta olio eta ur nahaste bat lortzen da. Olioa goiko aldean gelditzen da, eta uretatik erraz banandu daiteke horrela. Olio horren konposatu nagusia anetola da, %75-90 inguruko proportzioan. Konposatu organiko hau da, hain zuzen ere, anis haziei usain gozo eta aromatikoa ematen diena.
Kontenedorearen hondarrei begira
Kontenedorearen hondarrei begira –
Badaude albisteak zeinei kostatzen zaien albiste izena irabaztea, kazetari tematiren batek horretan ahaleginak egin ezean ez genieke erreparatuko.
Kazetari temati hori erretako kontenedorearen inguruan putz egiten ibiliko ez balitz, balizko tabernetako solasaldietan ez ginen arituko erre duenaren zergatien inguruan ezbaian, ezta margotutako erakusleiho baten inguruan, ezta ditxosozko txertoaren inguruan.
Beste albiste batzuk aldiz, ia ezkutuan pasatzen dira komunikabideetatik. Kazetari tematiak kasu hauetan ez du izan gogoa gaia zatitu, azaldu, kontrastatu eta jendarteak modu erraz batez barneratu dezan aurkezteko.
Hainbat izan daitezke azkeneko multzo honetako ez-albisteak.
Niri, aste hauetan arreta piztu didana Europar Batasunak Nekazaritza Politika Bateratua (NPB) berritzeko proposamenak egin duen lehen urratsa izan da.
Baserri gehienetan egunero hartzen diren erabakiak baldintzatuko duen egitasmoak, gure lurra eta erreken egoera baldintzatuko duenak, gure plateretara heltzen den elikadura baldintzatuko duenak, bakarrik hiru probintzietan baldintzatze horretarako 65 miloi euro bideratuko duen egitasmoak, ez du izan kazetari tematiaren aldetik minutu bateko jorrapena bez.
Inozokeri gehiena galdu dut bidean dagoeneko, beraz, diru potoloak non gastatzen diren oharkabean pasatzea nori komeni zaion hasi naiz pentsatzen, eta konturatu aurretik Bruselako lobbista bat etorri zait burura.
Nire irudimenean lobbista horren nagusia, (besaulkitzar batean jarrita, katu beltz bat laztantzen duen bitartean), izan da Europar Batasuneko Nekazaritza Politikaren nondik norakoak markatu dituena azkeneko 40 urteetan. Monolaborantza bultzatu da, funtsen %80 jasotzaileen %20ak besterik ez du jaso, eta tarte honetan nekazaritzan ala abeltzaintzan aritzea ez da izan betebeharreko baldintza diru horiek jaso ahal izateko.
Eta horrela jarrita pentsatu dut baita nondik joko nuke nik lobbista horren ate birakariaz osatutako paper-zorroaren jabea banintz.
Baserri txikiak izango ziren nire apustua, horiexek direlako jendartearen osasuntsua, elikagarria eta eskuragarria den elikadura eskubidea bermatzen dituztenak, eta ez orain arte moduan lehenetsita egon diren kultura esaten dioten horren zezen hornitzaileak, ala atzurra zer den ez dakien hainbat jende.
Agroekologia izango zen nire apustua, hori baita elikadura sistema osoaren iraunkortasuna bermatu dezakeen eredu bakarra. Eta ez orain arte elikadura ere negozioa bihurtu duten horiek mesedetu.
Eta azkenik, ekonomia komunitarioa izango zen nire apustua, ezin dugulako onartzen jarraitu diru publikoa poltsiko pribatuak loditzeko erabiltzea, ezta ezkutuko mesedeak ordaintzeko erabiltzea.
Lortuko al dugu oraingoan Europako Nekazaritza Politikaren joera aldatzea? Ausartegi izango zen gure esku dagoela esatea, baina aldaketa etortzekotan gizarte osoaren aktibaziotik eta konpromisotik etorriko da. Ez digute ezer oparituko.
Sabino gaizoa
Sabino gaizoa –
Aberriaren aitapontekoa beti izan zen osasun kaxkarrekoa eta 38 urte zituela hil zen. Hori baino lehen, ordea, eduki zuen astia bazterrak nahasteko. Esate baterako, Kubako independentzia zela eta zoriontzeko Roosvelti bidali zion telegrama baten kariaz, bigarrenez eraman zuten espetxera 1902. urtean. Hurrengo urtean hilko zen 1903an.
Lehenago ere egona zen Larrinaga kartzelan, baina goiko argazkian ikus litekeenez, gizona ez zegoen giltzarrapo handiegiz loturik. Itxura batean, bazen norbait Espainia pitzatu nahi izan zuen karlistakume burgeskote hura. Bere zeldak ere bulego dotorea ematen zuen gehiago, beste ezer baino.
Baina janedan kontuez idazten duen honi, beste zerbaitek deitu dio arreta: hain zuzen ere, kartzelan eduki zuten lehen aldian zerbitzatu zioten Gabon Afariak. A ze oturuntza izang0 zen hura, lau lagunentzat Paulina arrebaren ardurapean prestatua, eta euren etxeko mirabeek uniforme eta guzti Larrinagako kartzela barnean zerbitzatua.
Hasten naiz irakurtzen eta zukuak dantzatzen zaizkit urdailean, listua bihurtzen zait ufal aho bazterretan…
Jatekoak:
- Olibak
- Antxoilak
- Ostrak
- Txirla zopa
- Indaba entsalada
- Bakalaoa Bizkaiko eran
- Angulak
- Bixigua
- Ezkailuak
- Legatz frijitua
- Barraskiloak Bizkaiko eran
- Sagar konpota
- Pastel suitzarra
- Mazapanak
- Turroiak (Jijona eta gorringodunak)
Edatekoak:
- Aranburuzabalaneko ardoa
- Txakolin zuria
- Jerez-ardoa
- Oporto-ardoa
- Chartreuse likorea
- Kafea
Horiek denak jan bazituzten, ez ziren goseak geratuko ez.
Ilargian alkimia egiteko errezeta
Ilargian alkimia egiteko errezeta –
Zientzia Kaieran Juanma Gallegok idatzia
Ilargiko erregolitoak baliatuz ura eta oxigenoa lortzeko teknika garatu du ikertzaile talde batek. Etorkizunean astronautentzako bizi-euskarri hobeak lortzeko bidea eman dezake garapenak, eta baita erregaia sortzeko ere.
Azken urteotan ipuinetako Errauskine izan da ilargia. Martek bereganatu du arreta gehiena, baina planeta gorrira joateko ametsa, hamarkadaz hamarkada, atzeratu egin da. Gizateriak espazioan izan duen benetako bataioa, ordea, 1969ko uztailaren 20an gertatu zen, Neil Armstrongek Ilargiaren zorua lehenbizikoz zapaldu zuenean. Eskura dago Ilargia, eta, gainera, bertan egotea arras lagungarria izan daiteke, bai bertatik beste objektuetara espedizioak prestatzeko zein satelitean dauden baliabide mineralak ustiatzeko ere.
Gainera, Guda Hotzaren garaiko espazio lasterketan ez bezala, oraingoan ez daude soilik Ameriketako Estatu Batuak eta garaiko Sobietar Batasuna -funtsean, oraingo Errusia-, baizik eta Txina, India edota Europa. Horrez gain, enpresa pribatuak ere buru-belarri ari dira lehia berrian: Elon Musken SpaceX edo Jeff Bezosen Blue Origin dira, horietatik, ezagunenak. Bestetik, Googlek sustatutako Lunar X Prize lehiaketan ere nazioarteko talde asko ari dira Ilargira robot bat bidali nahian. AEBk eta Errusiak ere Ilargiaren inguruan orbitatuko duen espazio estazio bat eraikitzeko elkarlana iragarri dute. Laburbilduz, denek Ilargira joan nahi dute.
Hara bueltatzeko, ordea, bidean dauden garapen teknologiko asko findu behar dira oraindik. Horietako bat, garrantzitsuena agian, astronautak bertan bizirik mantentzeko beharrezkoak diren ura eta oxigenoaren ekoizpena da. Zientzialari asko arlo horretan ari dira, eta lehen emaitzak kaleratzen hasi dira. Oraingoan, Ilargiko arrokak baliatuta, ura eta oxigenoak lortzeko teknika garatu du Thorsten Denk ingeniariak.
Irailean Txilen burutu den SolarPACES 23. konferentzian aurkeztu dute teknika berria. Nazioarteko sare kooperatibo honen misioa kontzentrazio bidezko eguzki-energia ikertzea eta garatzea da. Energia mota honetan, eguzkitik datozen izpiak jaso eta ispiluen bitartez puntu zehatz batean biltzen dira, beroa lortzeko. Bero hori erabilita, normalean turbina bat martxan jartzen da, eta, horri esker, argindarra ekoizten da. Kasu honetan, 950 graduko tenperatura erregolitoa berotzeko eta eraldatzeko erabiltzen da.
2017an, sei hilabeteko proba egin dute CIEMAT Espainiako Energia, Ingurumen, eta Teknologiaren Ikerketa Zentroak kudeatzen duen Almeriako Eguzki Plataforman. Bertan lan egiten du Denkek, eta hamar urte eman ditu erregolitoa baliatzeko proiektua eraikitzen. Proiektuan Aurelio-Gonzalez Pardo, Inmaculada Cañadas eta Alfonso Vidal ikertzaileek ere parte hartu dute.
Elikadura jasangarria
Elikadura jasangarria –
Azkenaldi honetan, hainbat herrialdetan egin dituzte ikerketak, aztertzeko nolakoa izan beharko lukeen dieta; aldi berean osasungarria eta ingurumenarekiko jasangarria izateko. Badirudi, ikerketa horiek guztiek aditzera eman dutela egungo elikagaien ekoizpenak berotegi efektuaren %19-31 eragiten duela. Horrenbestez, dieta egokia detektatzen saiatu dira hurrengo gako hauek aintzat hartuta: osasungarria, merkea eta naturarekiko jasangarria. Ezin da ukatu, azken urteetan gure elikatzeko modua zeharo aldatu dela gurean; eta horrek, tamalez, aldaketa nabariak eragin ditu bai gizartean, bai ingurumenean. Hortaz, hurrengo lerroetan gaiaren ingurukoak aztertzeari ezinbestekoa deritzot; baita irtenbideak proposatzeari ere.
Lehenik eta behin, garrantzitsu baino garrantzitsuagoa da aipatzea, elikatzeko modua izan dela naturaren parte garela ikusteko bide adierazgarrienetarikoena. Nolanahi, hartu emaneko harremana izan behar du; izan ere, behar-beharrezkoa da, neurriz egitea eta ongi kudeatuta, jakina! Hori dela eta, ikerketa horien guztien hutsuneak aipatu baino, nahiago nuke irtenbideak iradokitzea.
Alde batetik, haragi kontsumoa gutxitu beharko litzateke. Bada, adituen esanetan, horren gehiegizko kontsumoak osasunean gaitzak eragin ez ezik, naturan ere, kalte oso larriak eragin litzake. Hortaz, horrekin hasi beharko genukeelakoan nago! Haragia, leka eta proteina asko dituzten jatorrizko jaki ekologikoekin ordezkatzea izango litzateke bide egokienetariko bat. Izan ere, giza-osasunean onurak dakartzate; eta bide batez, naturarekiko jasangarria da.
Bestetik, jaki eta edari prozesatuen gehiegizko kontsumo-arazo larria dugu. Jakingo bagenu zenbat energia erabiltzen den horiek merkaturatzeko… Harritzekoa benetan! Hori dela eta, produktu fresko eta sasoikoekin ordezkatuko nituzke. Zehazki esanda, produktu ekologikoekin. Horrela, gure osasuna bermatu ez ezik, klima aldaketa ere, ahulduko genuke, besteak beste.
Eta ez hori bakarrik, jaki horien kontsumoa sustatzeak eta praktikan jartzeak E.H-ko nekazarien etorkizuna ere, bermatuko litzateke. Baita, euskal nekazari eta abeltzaintzek naturarekin egin duten eta egiten ari diren lana ere kontuan hartuko litzateke. Bada, txalotzekoa da, urteetan zehar, eurek egindako beharra.
Hori gutxi balitz bezala, jakiak erosteko aukeratzen den lekuari arreta jarriko nioke. Hots: begi bistakoa da, ez dela gauza bera saltoki handietan erostea ala etxe azpiko dendan. Bai denda txikietan, bai azoketan erositakoa eraldatu gabekoa (kimikorik ez) eta sasoikoa izan ohi baita. Eta gero, lehen sektoreko langileek zuzenean jasoko lukete berauen ordaina.