Joseba SarrionandiarenHitzen ondoeza izeneko hiztegi bitxian (Txalaparta, 1997) badago Joanes Leizarragari eskainitako sarrera bat. Bi orrialde baino gehiago hartzen dituen testutxo horretan —luze xamarra sarrera gehientsuenen taimana zein den aintzat harturik— xehetasun handiz ematen zaigu beskoiztarraren garaian gertaturiko erlijio-gerren berri, zeinetan bera protagonista izan zen behin baino gehiagotan. Hala bukatzen du Iurretako idazleak saiakera llabur hori: «Joannes Leizarragak, Jainkoaren hitza grekotik, latinetik edo frantsesetik itzuli beharrean, bere sasoiaren testigantza eman izan balu zer irakurri hobe batzu genituzke». Beste sarrera batean, aldiz, Literatura lausoa izenekoan, Leizarraga «gure literatura lausoaren lehen autoretzat» jotzen du: «Euskal literatura gardentasunaren arabera, hau da, sasoiko ingurua eta gizartea ezagutzeko balio duen neurrian errepasa daiteke» (letra lodia gurea da). Bada, irizpide horren arabera, Sarako Eskolaren literatura ere, eta haren izar nagusia, Axularren Gero famatua, oso lausoak dira, edo itsuak, Sarrionandiak erabilitako beste hitz bat aipatze aldera, eta ez preseski zer kontaturik ez izateagatik: «Sarako Eskolako apezek, esate baterako, neskatoak eta etxekoandreak Pierre de Lancrek bizturiko suetan erretzen ziren artean izkiriatzen zuten. Zergatik apartatzen zuten begirada?».
Hala ere, euskal literaturaren bi idazle ernazentista nagusiek, hots, Bernard Etxeparek zein Joan Perez Lazarragakoak, euren garaiko jazoera ohiko bezain ankerraren berri eman ziguten: izurriteak. Bidenabar esanda, Lazarraga. Ernazimentua euskaraz izan zen Pruden Gartziak 2005ean idazle arabar deskubritu berriari eskaini zion saiakera guztiz estimagarriaren izenburua, baina esan beharra dago olerkari baxenafarra ere guztiz ernazentista dugula, Aurelia Arkotxa edo Céline Mounole irakasleek, besteak beste, azken urteetan azpimarratu dutenez. Ez dut hemen euskal literatura zaharraren nondik norakoen -eta eskasien- berri eman behar, ordea.
Kontu jakina da Yersinia pestis izeneko bakteriak eragindako gaitza Europan barrena zabaldu zela 1347. urtetik aurrera hiru mende t’erdiko egonaldia egiteko, gutxienez. Herio Beltzak ez zuen Euskal Herria barkatu, zer esanik ez, eta lehendabiziko oldarraldi hartan bereziki Nafarroako erresuma astindu zuen. Ez zen eraso bakarra izan, ordea, agerraldi zikliko eta batuzuetan lokalagoak izan baitzituen ondorengo gizaldietan. Adibidez, 1597-1599. urteetakoa oso suntsigarria eta hilgarria izan zen, Bizkaia eta Gipuzkoan batez ere. Ez da kasualitatea, izan ere, euskaraz gaitz hori izendatzen duen hitza XVI. mendean bertan dokumentaturik egotea, eta gainera Euskal Herriaren bi muturretan, izurri nahiz izurrite baitarabiltzate jada Leizarragak nahiz Lazarragak. Etxeparek, ordea, ez zuen hitz hori erabili, nahiz eta epidemia baten berri eman, segituan ikusiko den bezala.
Mosen Bernart Exepareren confinamentuya
Goian aipaturiko testuan, Sarrionandiak Etxepare salbuesten digu literatura lausoa izatetik, nahiz eta horren zergatirik ez eman. Baliteke Eiherelarreko erretorearen olerki “autobiografikoa” -nolabait esateko- buruan eduki izana, Mossen Bernat Echaparere cantuya izenekoa, hain zuzen. Jakina denez, bertan espetxealdi baten berri ematen zaigu, nahiz eta, dena esan behar da, testua berez lausoa den jazoera horren zirkunstantzei eta inguruabarrei buruz zertxobait jakite aldera. Zeren eta kontatu, apaiz baxenafarrak ez baitigu gaztigatzen zer zela eta sartu zuten presondegian, garaian kontu jakina zelako edota komeni ez zitzaiolako, soilik etsai batzuek hutsegite bat leporatu ziotela eta horren ondorioz erregeak Biarnora deitu ziola. Zehaztapen geografiko horrek errege hura Nafarroakoa zela esan nahi du, Enrike II.a, seguraski. Dena den, zigorraren zio zehatza isilpean uztea Etxepare lotzen zaion tradizio literarioaren konbentzio bat zen, ze, izan, Cantuya ez da leotz ospel batera kondenatu baten oihu etsia, baizik eta pieza literario guztiz landua, Boezio-ren Filosofiaren kontsolamendua klasikoaren arrastoan taxutua eta aipu literarioz ondo hornitua.
Tradizionalki espetxealdia Etxepareren ustezko alderdikeria beaumondarrekin lotua izan da; dena den, arrazoiak bestelakoak izan zitezkeen: liburuaren amodio-olerkiek eman dioten ospe goliakordikoa gorabehera (kontu hori aipatua izan da behin baino gehiagotan, poesia horiek ariketa literariotik kontakizun autobiografikotik gehiago daukatela ahaztuta), jakin badakigu Etxepare Donibane Garaziko apaiz mundanoak erreformatzen eta diziplinatzen saiatu zela Donibaneko bikario nagusia izan zeneko garaian, eta horrek zenbait etsaigo ekarri zizkiola. Izan ere, testuak badu zantzuren bat hari horretatik tira behar dela jakiteko. Kontu hori gera bedi beste baterako, alta.
Guztiarekin ere, espetxealdia ez bide zen oso gogorra izan: “Batre minik heben eztuk lekot ialgi nahia” diotso bere buruari, hika eta guzti. Baina kontu batek, ordea, gaitzago bihurtu zion atxiloaldia:
Iangoikua orai dizit egiteko handia
Hiri honetan eriozez hilzen duzu jendia
Gathibutan hil enadin gizon ogen gabia
Osorik othoi ialgiteko zuk idazu bidia
Izterbegiak eztagidan gibeletik irria
Ogenduru zuian eta han galdu dik bizia.
Testua ondo ulertzeko kontuan har bedi heriotza horiek ez dizkiola propio aurpegiratzen Ahalguztidunari, baizik eta zuketa molde alokutiboaz baliatzen den. Bestalde, “heriotzaz hil” esaera itxuraz pleonastikoa Bibliaren itzulpenetan irakurtzen den hebraismo ezaguna da, heriotza naturalak eta bereziki izurriteek eragindakoak aipatzeko. Gauzak horrela, argiagoa da Etxeparek idatzia: bera atxilo zegoen hirian (Paue?) izurria zebilen, eta horren ondorioz hilez gero bazka ederra izango zuketen beraren arerioek: ogenduru edo erruduna izatearen zein froga garbiago jaungoikoaren eskutik etorritako eritasun bat baino?
Mark Wiens, Phoenix, Arizonan jaioa 1986an, misiolarien semea, Frantzian, Congon eta Kenian hezia izan zen, 2012an Eating Thai Food Guide liburua idatzi zuen eta Tai janaria oso ondo ezagutzen duelako ezaguna bere janari bideoez gainera… 9 Milioi harpidedun ditu bere youtubeko kanalak. Donostianpintxotan primeran pasa zuen eta Etxeberri Asadorean ere egon zen gozatzen, hemen bideoak.
I’m Mark Wiens! I’m an eater, traveler, author, blogger, video host, a coffee drinker, and some other random things, but mostly I just love to eat delicious food. My wife Ying and I are based in Thailand, but we frequently travel while making food videos, and blogging. We also occasionally do freelance projects like write about Thai food and take food photos…
James Blick New Zealandarrak 2011an ezagutu zuen Yoli emaztea eta Madrilen bizi dira, “Spain Revealed” youtubeko euren kanalerako bideoak egiten dute elkarrekin… 150 mila harpidedun dituzte… 2018, 2020 eta 2022ko 3 bideo segidan, Donostian pintxotan…
spainrevealed.com We’re James and Yoly. James is a New Zealander, and Yoly is from Spain. And we both live in Madrid. This channel is all about giving you a local insight into life in Spain, and helping you experience this country like a local when you come to visit (or live!). If that sounds like your kind of thing…
Marko eta Alex Ayling, ezizenez Vagabrothers, San Diego, California-koak dira. 2014ko urtarrilaren 20an sartu ziren YouTube-n “Anarchism in Barcelona: The Bank and the Bike Shop (Part 2/2). bideoarekin… YouTube-n biral bihurtu zuten lehen bideoa “Travel Tips: Packing Hacks, Tips & Essentials,” da, eta 2022ko uztailean 1,7 milioi ikustaldi baino gehiago bildu ditu. YouTube-n dituzten bideo ezagunak “Top 10 MOST BEAUTIFUL Places in IRELAND” eta “Jamaica Virtual Vacation-Rastafarians & Maroons”. Hala ere, orain arteko bideorik ezagunena “31 INSANELY AFFORDABLE Budget Travel Destinations to VISIT NOW” da, 10 milioi ikustaldi dauzkana. Hemen euren PINTXOSIN SAN SEBASTIÁN-DONOSTIAbideoa:
VAGABROTHERS: We’re Marko and Alex Ayling, brothers, backpackers, and bloggers on a mission to explore the world through its people. Winners of My Destination’s global travel-video competition “The Biggest, Baddest, Bucket List” which paid us to travel the world for six months, checking off our travel bucket list and documenting the adventure on YouTube. See the full BBBTV web-series here: http://bit.ly/1kDkPtB
Ezagutzen al duzu ilea lehorra izatearen sentsazio hori? Distirarik gabea, puntak irekita eta hautsiak daudenekoa? Badakizu guzti hori ile oso kaltetuta eta gaizki tratatua dagoelaren seinalea dela. Arrazoiak askotarikoak izan daitezke: lehorgailu eta plantxak gehiegi erabiltzen direla, elikadura txarra egiten dela, eguzkitan ordu gehiegi pasa izana edo ilearen tratamendu oldarkorrak erabiltzea. Zure kasua hori baldin bada lasai, hona hemen etxetik irten gabe ilea zaintzeko erremediorik onenak.
Aloe vera maskara eta garagardoa. Zure ilea deshidratuta dagoela nabaritzen baduzu, hau da, koipetsua bezala dagoela, probatu etxeko erremedio bikain hau. Aloe verak bitamina asko ditu, ile-zuntzak elikatzen dituztenak eta ilea sakonean biziberritzen dutenak. Garagardoak, bestalde, B bitamina, azido folikoa eta biotina ditu. Elikagai horiek keratina ekoizten laguntzen dute, eta hori funtsezkoa da ile osasuntsua, hidratatua eta distiratsua izateko.
Tratamendua oso erraza da: ile-maskara hori prestatzeko, 2 aloe vera zurtoineko mamia garagardo edalontzi batekin eta oliba olio koilarakada batekin nahastu beharko dituzu. Ore uniforme bat lortzen duzunean, jarri ilearen gainean sustraitik puntetaraino, eta eragin buruko ile-larruaren zonaldeari. Utzi 30 minutuz eragiten, kendu ur epel ugarirekin eta garbitu ilea normal.
Tratamendu kapilarra maionesarekin. Beste erremedio natural bat da hori, oso ezaguna dena ile kaltetuarentzat. Urteetan esan izan denez, perfektua omen da gure ilearen distira, sendotasuna eta hezetasun naturala berreskuratzeko. Maionesak oliba-olioaren, arrautzaren eta ozpinaren propietateak konbinatzen ditu, eta hiru osagai horiek propietate nutritiboak, hidratatzailea eta birsortzaileak dituzte ile lehorra eta hondatua berritzeko. Distira eta argitasun faltari aurre egiten dio ere.
Tratamendua: maionesa ile osoan aplikatu beharko duzu hezea dagoenean, eta 30 minutuz jarduten uzten du, gutxi gorabehera. Gero, argitu ur epelarekin eta amaitu ilea garbitzen, normalean egiten duzun bezala.
Ahuakateko maskara. Tratamendu bikaina da ile lehorrarentzat eta punta ireki, kaltetu edo hautsiekin etengabe borrokan aritu behar duten pertsonentzat. Ahuakatearen bitamina ugariek osagai natural bikain batean bihurtzen dute kaltetutako ilea sakon elikatzeko eta konpontzeko. Erabili ondoren, ilea askoz ere leunago eta distiratsuago dago. Gainera, ura, landare-olioak eta glizeridoak konbinatzeak ilea haztea ere errazten du.
Elikadura izan dugu hizpide Gelditu Makinak saioko laugarren saio honetan. Hiru plater goxo prestatu ditugu, eta horri postre musikala gehitu diogu. Itsaso zabalean hasi dugu saioa, itsasoak amaigabea iduri badu ere, ez da horrela. Arrantza espezien kudeaketaz aritu gara Leire Ibaibarriaga AZTIko ikerlariarekin. Galdetu diogu ea posible den arrantza eredu jasangarri bat, eta Ibaibarriagak dio baietz, «kontzientzia gehiago dago, ardura gehiago. Azken urteetan itsasoaren egoera hobetu egin da, hori duda barik. Kudeaketa planek asko laguntzen dute eta arrainen egoera hobera egin du».
Kostaldetik Hernanira egin dugu salto. Zero zabor hozkailua jarri dute martxan berriki. Elikagaien xahutzearen kontra egin nahi du udalak, pertsona batzuen elikagai soberakinak beste batzuen eskura jarriz eta hondakin organikoaren prebentzioan eta zero zabor kudeaketan beste pausu bat emanez.
Bilbora ere gerturatu gara Sustraiak katering proiektua ezagutzeko. Lehen urratsak Bilboko Kukutza gaztetxean eman zituzten, eta gaur egun emakumez osatutako kooperatiba bat da, sukaldearen bueltan biltzen dena. Pandemiak ekarri zuen katering eskaririk ez egotea, eta mehatxua aukera bihurtzen jakin dute, dendatxo txiki bat ireki baitute Bilbon, eta bertan eros daiteke janari agroekologikoan oinarritutako plater begetarianoak.
Hartzidura prozesuetan aditua eta aritua da Nerea Zorokiain Garin nafarra, Fermentación liburuaren egilea. Duela hogei urte baino gehiago egin zuen topo hartziduraren munduarekin, erdi-kasualitatez erdi-kausalitatez. “Sukaldaritzako irakaslea nintzen garai hartan, eta etxean zenbait fermentu egiten nituen. Pixkanaka, hartziduraren inguruko oinarrizko ikastaroak eskatzen hasi zitzaizkidan han-hemen, eta horrela hasi nintzen mundu honetan sakontzen”, gogoratu ditu hastapenak. Geroztik, hartziduraren munduak iraultza moduko bat bizi izan du, eta egun, eraldatzeko prozesu horri eskaintzen dio bere jardun osoa.
Tira, baina goazen oinarrira… zer da zehazki hartzidura prozesua? Honela laburbildu du Zorokiainek: “Mikroorganismoen bidez elikagaiak eraldatzea da hartzidura. Azken batean, mikroorganismoek ugaltzeko eta hazteko darabilten metabolismoa da fermentazioa, eta guk hori erabiltzen dugu haiek utzitako ‘hondakinak’ onak zaizkigulako mikrobiotarako eta elikagaiak digeritzen laguntzeko”. Harreman sinbiotiko moduko bat da xomorro horiekin duguna, beraz: haiek onurak dakarzkigute, eta guk haiei jaten ematen diegu, hazi daitezen.
Barazki fermentuak egiten ditu batik bat Zorokiainek, hain zuzen, horietan hazten diren mikroorganismoak gure gorputzekoen oso antzekoak direlako. Hartzidura prozesuen bidez lortutakoek mikrobiota birpopulatu eta gorputzean bioaniztasuna sortzen dutela nabarmendu du adituak. Izan ere, baratze eta baso askotan gertatu den bezala, gure barruan ere bioaniztasun galera handia izan dela dio Zorokiainek: “Herrialde ‘garatu’ deituriko hauetan dugun arazo handienetakoa da bioaniztasun falta, eta hein batean, horregatik daude gaur egun hainbeste digestio-arazo”. Erdi-umorez, zera gehitu du: “Inork ez du Lactobacillus jakin baten desagerpenaz hitz egiten, baina hori ere gertatzen ari da!”.
Javi Rivero, nazioarteko gastronomiaren etorkizuna margotzen duten 50 gazteen artean –
Nazioarteko sukaldaritzan etorkizuna izango diren 50 gazte saritu berri dituzte Bilbon ’50 Next’ ekitaldian
Munduko sei kontinentetatik etorri dira, eta 22 eta 37 urte artean dituzte. Tartean, bi euskalherritar daude, Javi Rivero Tolosako Ama tabernakoa eta Eneko Axpe Sillycon Valleyko zientzialaria.
Lista 50 NextEl billabonatarra Javi Rivero, del Ama de Tolosa, entre los 50 jóvenes que marcan el futuro de la gastronomía
El copropietario del Ama de Tolosa ha sido distinguido en la lista 50 Next por su trabajo con el productor local y hacer «del sector gastronómico, un lugar mejor»
«Me despierto todos los días pensando con qué productor voy a hablar», explica el chef Javi Rivero. Esa es la mejor carta de presentación del cocinero de Villabona y una de las principales razones por las que a sus 31 años acaba de ser elegido en la lista ’50 Next’, una lista de jóvenes que están dando forma al futuro de la gastronomía. Rivero es el único chef vasco, junto al vizcaíno Eneko Axpe, que figura en esta destacada lista que ha sido dada a conocer este viernes.
Javier Rivero Yarza es el copropietario junto al asteasuarra Gorka Rico del Ama Taberna de Tolosa, un local que como destaca la lista que ha reconocido a Rivero, «muestra los tesoros de la tierra y el trabajo de sus agricultores y pescadores, al mismo tiempo que contribuye a hacer del sector gastronómico un lugar mejor, más sostenible y solidario tanto con sus clientes como con sus trabajadores». Rivero estudió en el Basque Culinary Center antes de iniciar ese camino profesional junto a Gorka Rico. En 2021 se embarcó con él en la apertura del restaurante Enea de San Sebastián, pero ya no lleva este local. Además este año han recibido el primer Sol de Repsol por el Ama de Tolosa.
La cocina de Rivero gira en torno al producto local, y como destaca ’50 Next’ «nunca negocia el precio de sus productos y si el producto que quiere no está disponible, habla con el agricultor sobre lo que está disponible en lugar de ir a otro lado». La publicación destaca también que a Javier «le apasiona facilitar un ambiente de trabajo saludable para su equipo, con un sólido programa de capacitación y una política de asegurarse de que nadie trabaje más de ocho horas al día y cinco días a la semana».
Homenaje a su madre y premio DV en 2019
Javier perdió a su madre cuando tenía 19 años, y el nombre de su establecimiento en Tolosa también es un homenaje a ella. «Extrañaba el amor por la comida que ella traía a la casa y por eso se comprometió a seguir una carrera que revalorizara la conexión entre la comida, el amor y el afecto», explica la publicación ’50 Next’. Rivero junto a Rico recibieron también en 2019 el premio ‘Talento Gastro 2019’ promovido por El Diario Vasco a la mejor barra de pintxos.
El director general de Basque Culinary Center, Joxe Mari Aizega, ha afirmado que ’50 Next’ refleja la variedad de perfiles que conforman el presente y el futuro del sector gastronómico. «Jóvenes talentos como los que hemos compartido hoy garantizan que el sector gastronómico siga creciendo y se convierta en una herramienta de transformación. Estos perfiles abordan profesiones que van más allá de la cocina y que, desde una perspectiva de la gastronomía de 360 grados, representan un sector en constante evolución», ha agregado.
Diseñado para inspirar, empoderar y conectar a la próxima generación de líderes, ’50 Next’ reconoce a personas de 35 años o menos de toda la escena de los alimentos y bebidas, desde productores y educadores hasta creadores de tecnología y activistas. La lista también incluye a solicitantes mayores de 35 años que han iniciado recientemente una nueva andadura profesional.
Durangoko On Ekin nutrizio zentruan Andreak eta Nahiak osasuntsu nola elikatu irakasten dute, norbere beharretara egokituta. Errezeta osasuntsuak prestatzeko tailerrak ere antolatzen dituzte, besteak beste…
Brockworth-eko Coopers Hill-eko zuloz betetako zelai ia bertikal honetan ematen den lasterketa ezaguna bueltan da pandemiaren ostean lehen aldiz, eta ehunka pertsona bildu ditu muturreko kirol ekitaldi honek.
Lehiakideek 7 lb (3kg) Gloucester gazta bikoitz baten atzetik euren burua aldapan behera botatzen dute Brockworth-eko Coopers Hill-eko zelai ezagun honetan. Cooper’s Hill Cheese Rolling and Wake maiatzero ospatzen den lehiaketa da, pandemiarekin etena izan zuena, Cheltenham eta Gloucestertik gertu dagoen Cotswolds eskualde ingelesean. Ohitura honek 200 urte ditu gutxienez…
Chris Anderson izan da aurtengo txapelduna bere 23. lasterketa irabazita, 2019an urtebeteko atsedenaldiaren ostean eta esan du hau izan zela bere azken ekitaldia. Anderson jaunak, 22 garaipen errekorra lortu zuenak, hiru lasterketa irabazi zituen 2018an eta, ondorioz, hiru gazta nagusi eraman zituen etxera. Brockworth-en bizi den soldadu honek, esan zuen pandemian alaba bat izan ondoren, azken urtea izango zuela lehian, eta lortutakoaz oso harro zegoela. North Carolinako Abby Lampek irabazi du emakumeen lasterketa, Flo Early azken edizioko garaileak eman zion saria. Eguraldi bustiak irristakorra eta harriskutsua egin zuen 200 metro maldan beherako erokeria hau, baldintza hezeak, ikusleak irrikaz, muino ospetsua gainezka, tradizio xelebre hau gaur egun ofizialki muturreko kirola da, eta gazta honek mundu osoko lehiakideak erakartzen ditu. Gaztak 70 milia orduko abiadura har dezake… ni ere gaztazalea naiz, baina…
Aldapan behera gazta bila lasterketa ezagunena bueltan da
Garazi Olaizola eta Maria Zunzunegi. Alex Berasategi
Maria Zunzunegi eta Garazi Olaizola; anorexia gainditutakoa bata, gaitz horrekin borrokan ari dena bestea. Biek bat egin eta gardentasunez aletu dute elikadura nahasteen errealitatea 2021eko ekaineko Uztarria aldizkarian.
2020ko martxoaz geroztik, etxean ohi baino denbora gehiago pasatu behar izan dute herritarrek, halabeharrez. Batzuk hobeto, besteak okerrago egokitu dira errealitate berri horretara, eta zenbaiten osasunean ere eragin du etxe-itxialdiak. Burua, norberaren barrua, izan da egoera horretan kaltetuena, eta askotariko nahasmenak ugaritu diren hein berean ugaritu dira elikadurari lotutakoak ere. Datuek hitz egiten dute: Acabe anorexia eta bulimiaren aurkako elkartearen arabera, elikadura nahasteekin lotutako kontsultak %50 ugaritu ziren iaz Gipuzkoan. Beste datu bat: 2020an, bikoiztu egin ziren elikadura nahasteari lotuta Google-en egindako bilaketak. Zifra horiek errealitatera ekarri ditu Maria Zunzunegi psikologoak eta elikadura nahasteetan adituak: “Izugarri ugaritu dira kasuak”.
Hainbeste pertsonari eragiten dion baina hain normaltasun gutxirekin lantzen den errealitate hori ezagutzeko, Maria Zunzunegi (Zestoa, 1988) eta Garazi Olaizola (Azpeitia, 2002) elkartu ditu hedabide honek. Psikologoa izateaz gain, urte askoan anorexiarekin borrokan ibilitakoa da lehena; bigarrena, berriz, gaitz horri aurre egin nahian ari da azken urteotan. Bide horretan, medikuen nahiz nutrizionistaren babesa izateaz gain, laguntza psikologikoa ere bilatu du Olaizolak; Zunzunegi ari zaio horretan laguntzen. Argi dago elkar ulertzen nahiz babesten dutela, borroka honetan bat eginda daudela. “Lehen unetik konektatu nuen Mariarekin; esperantza izpi hori ikusten lagundu zidan”.
Tabu guztiei aurre egin eta pausoa ematera ausartu da Olaizola; isiltasuna haustea, bere errealitateaz hitz egitea erabaki du. “Gaur egun, normaltasun osoz hitz egiten dut gaiaz. Elkarrizketa honetarako proposamena duela denbora bat jaso izan banu, askoz ere gehiago kostatuko zitzaidakeen animatzea. Lehen, banekien zerbait gertatzen zitzaidala, baina ez nuen nahi onartu, ez nuen nahi horretaz hitz egin. Banekien arazo bat nuela, baina niretzat gordetzen nuen; ez nion izena jartzen gertatzen zitzaidanari. Dena den, orain onartuta daukat anorexia dudala, eta ikusten dut ez dela ezer txarra. Jabetzen naiz, nik arazo hau daukadan bezala, beste batek beste zerbait eduki dezakeela. Uste dut bizitzen ari naizena kontatzea baliagarria izango dela nire errekuperazio prozesurako. Era berean, uste dut baliagarria izango dela artikulu hau irakurtzea nire egoera berean dagoenarentzat, bai errekuperazio prozesuan dagoenarentzat, bai ondo ez dagoela nola esan ez dakienarentzat. Horiei laguntzeko ere egiten dut hau. Horregatik, Mariak mezua idatzi zidanean, pentsatu nuen: ‘Bai, egingo dut'”.
Beren bizipenak azaldu aurretik, elikadura nahasteen errealitatea ulertzeko gako batzuk eman ditu Zunzunegik. Haren arabera, hiru talde bereizten dira elikadura nahasteetan: anorexia, bulimia eta betekadagatiko nahasmendua. Hirurak buruko gaixotasun gisa daude katalogatuta, eta hirurek dute elikaduraren inguruko jokabideekin zerikusia, baina ezberdinak dira. Anorexia kasuetan, ez jatea da gaixoaren jarrera; horrez gain, laxanteak eta diuretikoak gehiegi hartzea eta botaka egitea ere izan daitezke haren jokabideak. Bulimia dutenek inpultsoen kontrola galtzen dute, eta gehiegi jan ostean botaka egitea izaten da ohikoena. Betekadagatiko nahasmendua dutenek, berriz, gehiegi jan ostean ez dute konpentsazio jokabiderik izaten; kasu horietan, pisuak gora egiten du edo mantendu egiten da.
Elikadura nahasteen gaia ondo ezagutzen du Zunzunegik, eta urteak daramatza pazienteekin askotariko nahasteak lantzen. Azken boladan kasuak ugaritu direla nabaritu du. “Alde batetik, kasu berriak diagnostikatu dira pandemia garaian, baina, bestetik, garrantzitsua da aipatzea nola eragin dien izurriak lehendik prozesu terapeutiko batean zeudenei; sekulako kolpea izan da itxialdia horientzako. Izan ere, koronabirusaren kontuarekin, beste hainbat gaixotasunen kasuan bezala, atzeratu egin dira pertsona horien kontsultak. Eta bitarte horretan, nola kudeatu horrelako kasuak?”. Psikologoak azaldu duenez, elikadura nahasmena duten gaixoen kasuan “oso garrantzitsua” izaten da errutina bat mantentzea, eta konfinamenduan, ezinezkoa izan zen horri eustea. “Garrantzitsua da egunari egitura bat ematea, jatordu bakoitzari bere momentua eskaintzea, jatorduetatik ihes egiteko beste momentu batzuk edukitzea, erlazio sozialak indartzea… Eta hori dena haizea hartzera joan zen itxialdian. Konfinamenduak eragin handia izan du, okerrerako”.
Pixkanaka, zuloan murgiltzea
Olaizolak aitortu du “oso-oso gaizki” eraman zuela itxialdia. “Lo desastre egiten nuen, eta antsietatea, itomena… sentitzen nituen. Iritsi zen une bat non ezin nuen aulkian eserita lasai egon; ezin nuen egon”. Egoera horretara nola iritsi zen kontatu du Olaizolak; azaldu du nola joan zen pixkanaka-pixkanaka “zulo sakon” batean murgiltzen. Duela bost urte kokatu du hasiera puntua. “13 urte nituela, bizkarreko ebakuntza bat egin zidaten. Hamar ordu inguruko ebakuntza izan zen, gogorra, eta bizitza aldatzen hasi zitzaidan orduan. Izan ere, errekuperazioa oso gogorra izan zen; gelditu egin nintzen denean. Esan zidaten kirolik ez egiteko, geldirik egon behar nuela. Denbora pasatu ahala, hobetzen joan nintzen, eta duela hiru bat urte, esan zidaten has nintekeela pixka bat mugitzen, kirola egiten. Orduan ikusi nuen ingurukoak mugitu egiten zirela eta ni ere prest nengoela horretarako; motibatu egin nintzen”.
Duela hiru milurteko txakurretan pilatutako isotopoak alderatuta, ikertzaile talde batek ondorioztatu du gizakiek dagoeneko animalia hauek elikatzen zituztela. Ordurako, txakurren elikaduran zerealak eta animalia jatorriko proteinak sartzen zituzten.
Lagun finak ditugu txakurrak, eta gizaki askok haiekin partekatzen dute euren bizitzaren zati garrantzitsu bat. Egia da zaintza lanetan edota ehiza bezalako jardunetan erabiltzen direla ere, baina nahiko agerikoa da gaur egun lagun egitea dela haien funtzio nagusia. Ez da beti horrela izan. Historian zehar, jardun ekonomikoetan laguntzaile gisa erabili izan dira, baina gerretan ere baliatu izan dira; azken honen kasurik ezagunena da Ameriken konkistarena, baina asiriarren horma irudietan agertzen dira gerra txakurrak, eta, are goizago, egungo Danimarkan dagoen Hjortspring izeneko botozko itsasontzian gerra txakurren zantzuak aldarrikatu dituzte; non eta Burdin Aroan.
1. irudia: Artzaintzaren garapenarekin batera, txakurrak artaldeak babesteko tresna garrantzitsu bilakatu ziren. Etxekotze prozesu horretan, gizakiak txakurren elikaduran eragin nabarmena izan zuen, orain agerian geratu denez. (Argazkia: William Milliot / Unsplash)
Txakurrak tresna gisa erabili izanak ez du halabeharrez esan nahi, noski, haiekiko lotura emozionala indartsua ez zenik. Lan gogorrei eta erronka handiei ekin behar zaienean sortu ohi dira harremanik indartsu eta jarraituenak. Idazkera asmatu zenean, lotura horien froga idatziak geratu zaizkigu, baina Historiaurrean eta historiaren hastapenetan idazketarik ez zuten komunitateen kasuan zailagoa da lotura hori norainokoa zen igartzea. Baina aztarnategietan geratzen diren zantzuetan abiatuta, harreman posible horien printza ederrak antzematen zaizkie estratu desberdinetan txertatutako arrastoei.
Arkeologian ohikoa denez, ehorzketetan igartzen dira hoberen lotura horiek. Kasu batzuetan, gainera, herrietan txakurrak ehorzten dira. Hori gertatzen da, adibidez, Sabadelleko Can Roqueta aztarnategian. Bertan ehortzitako 82 kanidoren arrastoak daude, ia gehienak txakurrenak. Identifikatu gabeko bi kanido handiren (otsoak, seguruenera) eta azeri baten arrastoak badira ere. Batzuetan, gainera, animalia horiek nahita hil eta gizakiekin batera ehorzten zituzten, gizarte horretan txakurrek dagoeneko hartua zuten garrantziaren adierazle.
Azken hamarkadetan izan den teknologiaren aurrerapenari esker, isotopo egonkorren analisia eskeleto-aztarnetan geroz eta garrantzitsuagoa bihurtu da gure arbasoen bizimodua ikertzeko. Isotopoek antzinako gizakien bizimoduari buruz eman dezaketen informazioa populazio mugikortasun eta elikadura patroiei buruzkoa da. Gainera patroi hauen ezagutzak, besteak beste gizarte-egituraketa sozial eta ekonomikoaren inguruko informazioa lortzea ahalbidetzen du ere.
1. irudia: Isotopo egonkorren analisiak arbasoen elikadura ikertzeko baliagarriak izan daitezke.
Isotopoak zenbaki atomiko berdina baina masa-zenbakia ezberdina duten elementu kimiko baten atomoak dira. Elementu baten isotopoek propietate kimiko berberak dituzte, baina masa atomikoan duten desberdintasunaren eraginez, propietate fisiko desberdinak azaltzen dituzte. Ikerketa hauetan isotopo-egonkorrak dira erabiliak. Egonkorrak dira ez dutelako desintegraziorik jasaten, baina isotopo-frakzionazioa deritzon fenomenoa pairatzen dute. Hau da edozein prozesu kimiko, fisiko edo biologikoen aurrean isotopo arinak eta astunak (masaren araberakoa) jokaera desberdina dute, izan ere prozesu mota batean isotopo batek bestearekiko lehentasuna izaten du.
Gizakiaren edozein ehunetan neurtu daitezke isotopo erlazioak (isotopo arin eta astunaren arrazoia), bizitzan zehar jan eta edan dugunaren isotopo-konposizioa gizaki eta animalien gorputz ehunetan islatzen baita. Ekosistema bateko isotopo-konposizioa elikagaietara pasatzen da, eta elikatzean gure gorputzak jasotzen du konposizio hori. Horrela gure ehunak aztertzerakoan atzerako ibilbidea egiten da, alegia gizakian neurtutako isotopo-erlazioetatik abiatuta bizi izan ziren eskualdea eta elikagai motak bereizten dira.
Antzinako gizakien elikadura eta mugikortasun ikerketetan hezurretako kolagenoan eta hortzetako esmaltean neurtzen diren karbono (δ13C), nitrogeno (δ15N), oxigeno (δ18O) eta estrontzio isotopo arrazoiak (87Sr/86Sr) erabiltzen dira. Karbono eta nitrogeno isotopo-erlazioek elikaduraren berri ematen dute. Karbono 13C eta 12C isotopo-erlazioak landaretza motak bereizteko erabiltzen dira, izan ere landareen δ13C balioak burutzen duten fotosintesi-bide moduaren araberakoak dira (C3 eta C4 landare motak). Nitrogeno isotopoen 15N eta 14N arrazoien kasurako, kontsumitzen den animalia-proteinen maila trofikoa islatzen du, zenbat eta animalia-proteina sarrera ugariagoa izan, δ15N balioak aberatsagoak dira. Bestalde, oxigeno 18O eta 16O isotopo egonkorren erlazioa edaten den eskualde geografiko bateko ur meteorikoaren oxigeno isotopo konposizioaren arabera aldatzen da, aldiz estrontzio isotopoen arrazoiak (87Sr/86Sr), arroka motaren isotopo-erlazioaren araberakoak dira. Ondorioz, bi isotopo-sistema hauen informazio-konbinaketak gizakiaren jatorri eskualde geografikoa mugatuko du.
Iberiar Penintsulako hainbat aztarnategi arkeologikoetako gizaki aztarnak erabili dira isotopo-egonkorrak populazioaren mugikortasun eta elikaduraren azterketa burutzeko: Momoitioko San Juan (Bizkaia), Tauste (Zaragoza), eta Las Gobas (Trebiñuko Konderria). Aztarnategi hauek Iberiar Penintsulako iparraldean kokatzen dira, eta VI-XIII. mendeen artekoak dira. Aipatzekoa da Momoitioko San Juan eta Las Gobas aztarnategiak kristauak direla, aldiz Tauste musulmana da.
Nekazaritzari, arrantzari eta abeltzaintzari buruzko eitbko asteroko Sustraiaerreportaje saioaren 7. atalean “Artzain Eskola eta Fidel Abans ganadutegia“
Argitu dute NPC-aren egitura, biologia estrukturalaren “Grial santua” –
Javier Fernández-Martínez Biofisika Institutuari (CSIC-UPV/EHU) atxikitako Ikerbasqueko ikertzaileak, nazioarteko talde batekin batera, poro nuklearren konplexuaren egitura argitu du, biologia estrukturalak urteetan egindako galderetako bati erantzunez.
Aurkikuntzak honek ireki duen ikerketa-bide berriari esker, etorkizunean sendagai espezifikoagoak eta eraginkorragoak diseinatu ahal izango dira.
Ikerketa argitara eman berri du Cell aldizkariak, munduko argitalpenik ospetsuenetakoak.
Gure zelulen nukleoan dago gordeta eta babestuta DNA, gure informazio genetikoa. Nukleoan sartu eta nukleotik irteten den informazio guztiak zenbait atari espezializatu erabiltzen ditu, eta makina molekular erraldoi horiek, zaindari nekaezinen lana eginez, zelularen zentro neuralgikoko sarrera-irteera guztiak kontrolatzeaz arduratzen dira. Poro nuklearren konplexuak edo NPC deitzen dira makina horiek, eta 30 proteina baino gehiagoren 550 kopia baino gehiago dituztela, zeluletako proteina-egiturarik handienetakoak dira. Funtsezkoa da NPCak behar bezala funtzionatzea, izan ere, horren funtzionamenduan gerta daitezkeen akats txikiek ere ondorio larriak ekar ditzakete gaixotasun bihurtuta, hala nola, leuzemiak, bihotzeko arazoak edo gaixotasun neurodegeneratiboak. NPCaren tamaina handia eta konplexutasuna kontuan hartuta, biologia estrukturalaren Grial Santuaren gisakoa bihurtu da, eta zientzialariek hainbat hamarkada daramatzate horren egituraren sekretuak argitu nahian, NPCaren funtzioa ulertzeko eta gaixotasunen bat eragin dezaketen funtzionamendu txarrak konpontzen saiatzeko.
Berrikitan, nazioarteko laborategi-partzuergo baten barruan, Biofisika Institutuan taldeburu dabilen Javier Fernandez-Martinez Ikerbasqueko ikertzaileak S. Cerevisiae organismoaren NPCaren egitura zehatza identifikatzeko lanetan parte hartu du, hauxe baita izaki bizidunetan gertatzen diren prozesuen ikerketan eredutzat erabili ohi den onddoa.
Lan hau argitara eman du Cell aldizkari zientifiko ospetsuak, munduko hiru argitalpen zientifikorik garrantzitsuenetakoak.
Ikerlan honetan egin duten konplexutasun handiko analisiak askotariko teknikak uztartu ditu, hala nola, kriomikroskopia, kriotomografia elektronikoa, proteomika, biologia konputazionala eta biologia zelularra, eta horiei guztiei esker, bertarik bertara argitu ahal izan dute konplexu honek ohiko diametroa aldatzeko gaitasuna duela, tamaina handiko molekulen garraiora eta zelulen bizitzarako beharrezkoak diren garraio-fluxuetara egokitzeko. Ikerketa honen emaitzek erantzuna eman diote biologia estrukturalak urteetan egindako galderetako bati, hau da, nukleo bateko NPC guztiak berdinak ote diren. Ikerlanak argi utzi du nukleo berean gutxienez hiru NPC mota daudela S. Cerevisiae organismoaren kasuan, eta honek aukera liluragarria iradokitzen du: NPC mota horietako bakoitza funtzio mota batean espezializatuta egotea edo proteina edo azido nukleiko espezifikoak garraiatzea.
Aurkikuntza honek ikerketa-bide berri bat ireki du identifikatutako NPC moten eta patologien garapenean duten eginkizunaren gaineko ikerketari dagokionez, eta etorkizunean sendagai espezifikoagoak eta eraginkorragoak diseinatzen lagunduko luke.
Giza elikaduraren bilakaeran hainbat mugarri izan dira, hala nola, sua menderatzea, nekazaritza eta abeltzaintza sortzea, pasteurizaioa asmatzea… Giza elikaduraren historia animatua:
Larba, otarrain eta kakalardo mota bi iritsiko dira Portugalgo supermerkatuetako apaletara uda honetan. Europako herrialdeek etorkizuneko elikagai gisa jasotzen hasi dira intsektuak proteina merke eta jasangarriaren iturri berri bezala.
Elikadura eta Albaitaritza Zuzendaritza Nagusiak (DGAV) gizakientzako intsektuak merkaturatzeko eta kontsumitzeko bidea zabaldu zuen ekainean, elikagai berriei buruzko Europako araudiaren barruan dagoen mugimendua. Zazpi espezie horiek hainbat estatu kidetan jada salerosten direla baieztatu zuen Paula Bico DGAVko Elikadura Nutrizioko Zerbitzuen zuzendariak.
Portugalen «ekoitzi eta saldu» daitezkeen espezieak dira, eta Belgika, Herbehereak eta Txekiar Errepublika bezalako herrialdeen politikak jarraitzen dituzte, Bicoren esanetan. «Bi ohikoenak» irinaren larba (Tenebrio mollitor) eta etxeko kilkerra (Acheta domesticus) dira.
Txokolate barretan eta bestelako snack batzuetan «ezkutatzen» diren kilkerrak eta larbak izango dira honako jakien lehen esperientzia portugaldarrentzako. Produktu hauek kontsumitzaileak limurtzeko balio dute eta intsektuak jatearen jarduera orokortu nahi dute.
Portugal Bugs enpresako arduraduna den Guilhem Pereirak dioenez, Oportoko Unibertsitateko ikasgeletan jaio ziren intsektuak ekoizten dituen enpresa baten arduradunak alegia, orain «aurreiritziak ezabatzea» du helburu. Haren ustez, proteina berri horretara ohituko da gizartea eta «zaporedun intsektuak ohikoak izango dira» horrela. Egunerokotasunean kontsumitzeko produktuak izango direla dio.
Kilkerrak eta larbak
Onartu diren zazpi espezietatik, Guilhemek bi ohikoenak haren baserrian hazten ditu: irin zizarea (Tenebrio mollitor) eta etxeko kilkerra (Acheta domesticus). Lehenak zortzi aste igaro behar ditu larba egoeran eta lau irin forma ekoizteko balio du. «Produkzioa kilker ohikoena baino handiagoa da, espazio gutxiago behar dutelako», adierazi du.
GBug entomokultura (intsektuen kontsumoa) enpresaren sortzailea den Oscar Silvak dioenez, etxeko kilkerrak baino proteina gehiago ditu (%60tik %70era bitarteko proteina) irin zizareak. «Usain leunagoa du, eta fruitu lehorrek duten usainaren antzekoa da», alderatzen du Silvak. Dioenez, «koipe proportzio handiagoa» du, eta hori ez da hain atsegina izaten ohituta ez dagoenarentzat. Metamorfosirik ez duenez, errazago hazten da: kilker jaio berria arrautzatik sortzen da, eta handitu egiten da heldua izan arte.
Gure mikrouhin labearen potentzia jakiteko modu on bat da hurrengoa. Ontzi EZ metaliko bat prestatu ur litro batez eta tenperatura hartu. 2 minutuz berotu maximoan eta tenperatura hartu berriz. Bi tenperaturen arteko diferentzia bider 35 egin, emaitza mikrouhin labearen potentzia izango da watiotan.
Ezinezkoa da mikrouhinak Celsius edo Fahrenheit gradu bihurtzea.
Tenperatura (Celsius):
Tenperatura sistema bateko molekulen batez besteko translazioaren energia zinetikoaren neurri bat da. Beroa bi unitatetan adierazi ohi da: kaloria, unitate metriko zaharrena eta unitate termiko britainiarra (Btu), Estatu Batuetan erabili ohi den ingelesezko unitatea.
Energia (watt):
Potentzia energia sortzen edo kontsumitzen den abiadura da, eta, beraz, unitatetan neurtzen da (adibidez, watt-etan), “denbora unitateko energia” adierazten dutenak. Adibidez, 100 W-eko potentzia izendatua duen bonbilla bat ordubetez pizten denean, 100 watt ordu.
Mikrouhinak, funtsean, janaria bonbardatzen duen erradiazioa dira, eta barruko ur molekulak kitzikatu/bibrarazi egiten dituzte. Horrek, era berean, beroa eragiten du (eskuak igurtziz pentsatu).
Mikrouhin-labe batean 70 segundoz zerbait jartzeko esaten bazaio, metodo hori frogatuta eta egiaztatuta dago elikagaiek barne-tenperatura egokia lor dezaten. Ezin da labe estandar batekin alderatu.
Urtarrila joan zitzaigun marru, karena, odol, oritza, esne eta arkume artean. Unibertso osoa hartu dute pozak eta tristurak. Ilusioak. Ezinak. Minak. Eta bizitzak. Besterik ez.
Horretan jarrita izaten ditut bihotza, gorputza eta burua, erditze garaian. Ezin beste era batean izan, artzaina izanda. Ardiak zaintzen dituenak hiru agindu ditu: eman, jaso eta itzuli. Halaxe egiten dute-eta ardiek, hasieratik bukaerara. Elkarrekin bizitzeak hori du, etengabe. Agindu hori betez gero, ardiaren ongizatea artzainarena bezain ziurra izango da –ziurtasunik bada bizitzan–.
Susmoa dut, ordea, gure kulturak iparra galdu zuela aspaldian, abereak eta makinak parekatu zituenean XIX mendean, abeltzaintza –eta orokorrean nekazaritza– industria bilakatu zuenean. Galdu egin zen iparra erabaki zenean animaliak elikatzea, arriskuetatik gordetzea, zaintzea eta haztea gastuak zirela kontu-balantze batean; eta horiek orekatzera etorri behar zutela esne litroek eta haragi kiloek; produktuek, alegia.
Oreka desorekatu horretan animalien osasuna –bai fisikoa, bai emozionala– desagertu egin zen, baita animalia-makina horien pertsona-kudeatzaileen osasuna –fisikoa eta emozionala–. Osasuna bere osotasunean aintzat hartzea bigunen eta sentimentalen kontua da harrezkero.
Artzain izatea erabaki nuenean ez nekien nola jokatu ardiekin, nola uztartu agindu mekanizista eta barruko agindua. Kontrolatzen nuen neure burua animalista itxurarik ez ematearren, gehienbat besteen aurrean. Lotsa sentitzen nuen, zer pentsatuko ote zuten. Ez nien ardiei hitz egiten, saihesten nituen laztanak, gogor plantak egiten nituen… Hura guztia nire baitan lehertu zen arte. Ardiak ez baitira makinak, ni ez bainaiz makina. Ez da hain zaila hori ulertzea, are errazagoa hori bizitzera ausartzea, jakinda kalte ez diola inori egiten, ez ardiari ez artzainari. Jada ez dut lotsarik esateko artegian hitz egiten dudala –askoren ustez bakarrik nagoela– ardi artean nabilela; gerturatzen zaidan ardiari kasu egiten diodala. Eguna pozarren pasatzen dudala bereziki maite dudan ardiren bat urruxaz erditu bada –baitakit jarraipena izango duela artaldean–. Negar ere egiten dut, tarteka desesperaturik, ardi bat hiltzen denean, hil behar dudanean. Batzuetan nahiago neuk hil; neuk eten maite dudan horren sufrimendua. Ez da galera ekonomikoa, galera pertsonala baizik.
Uko egiten diot hizkuntza industrialari, hizkera kapitalistari. Uko administrazioak gure moduko etxeei ezartzen dien izen ofizialari: “ustiategi”. Uko animaliak, lurra eta pertsonak ustiatzeari. Izan ere, ustiaketak artzainari erauzi egiten dizkio ariman dituen hiru aginduak: eman, jaso eta itzuli. Ondoren, Dorian Grayren erretratua azalduko zaigu ispiluan, ustel.
Uko gure esne, arkume, edota gaztei “produktuak” deitzeari. Hain da zaila hori baztertzea baserritarra izateari utzi diogunean enpresariak izateko… Ahaztuta ditugu benetako hitzak –janaria, jakiak, elikagaiak…–, eta herrikideak bezero bilakatu.
Nahitaez egin behar diet uko horiei guztiei; izan ere, tokia utziz gero artzaintzaren esentzia fagozitatu egingo didate, ni neu makina bilakatu eta burua artilez hustu zenbaki hotzez betetzeko.
Espazioak eta denbora –bizitza, azken finean– konpartitzen ditugu baserriko unibertsoan bizi garenok –pertsonak, animaliak eta landareak–. Eta konpartitze horretatik datoz pertsonak elikatzera esnea, arkumeak eta gaztak. ELIKATU hizki larriz: bizitzaz, ez makinaz.
Orain dela bi aste hasi ginen hiltegira joaten. Orain dela bi aste, bihotza, gorputza eta burua ditut jarrita arkumerik gabe geratu den ardiaren doluan eta arkume horrek emango duen bizitzan. Ezin beste era batean izan, artzaina izanda.
Webguneak cookie-ak erabiltzen ditu nabigazioa errazteko, publizitatea kudeatu eta analisi estatistikoetarako. Nabigatzen jarraitzen baduzu hauen erabilera onartzen duzula ulertuko da.Onartu
«Me despierto todos los días pensando con qué productor voy a hablar», explica el chef Javi Rivero. Esa es la mejor carta de presentación del cocinero de Villabona y una de las principales razones por las que a sus 31 años acaba de ser elegido en la lista ’50 Next’, una lista de jóvenes que están dando forma al futuro de la gastronomía. Rivero es el único chef vasco, junto al vizcaíno Eneko Axpe, que figura en esta destacada lista que ha sido dada a conocer este viernes.
Lan hau argitara eman du Cell aldizkari zientifiko ospetsuak, munduko hiru argitalpen zientifikorik garrantzitsuenetakoak.
Larba, otarrain eta kakalardo mota bi iritsiko dira Portugalgo supermerkatuetako apaletara uda honetan. Europako herrialdeek etorkizuneko elikagai gisa jasotzen hasi dira intsektuak proteina merke eta jasangarriaren iturri berri bezala.
Artzain izatea erabaki nuenean ez nekien nola jokatu ardiekin, nola uztartu agindu mekanizista eta barruko agindua. Kontrolatzen nuen neure burua animalista itxurarik ez ematearren, gehienbat besteen aurrean. Lotsa sentitzen nuen, zer pentsatuko ote zuten. Ez nien ardiei hitz egiten, saihesten nituen laztanak, gogor plantak egiten nituen… Hura guztia nire baitan lehertu zen arte. Ardiak ez baitira makinak, ni ez bainaiz makina. Ez da hain zaila hori ulertzea, are errazagoa hori bizitzera ausartzea, jakinda kalte ez diola inori egiten, ez ardiari ez artzainari. Jada ez dut lotsarik esateko artegian hitz egiten dudala –askoren ustez bakarrik nagoela– ardi artean nabilela; gerturatzen zaidan ardiari kasu egiten diodala. Eguna pozarren pasatzen dudala bereziki maite dudan ardiren bat urruxaz erditu bada –baitakit jarraipena izango duela artaldean–. Negar ere egiten dut, tarteka desesperaturik, ardi bat hiltzen denean, hil behar dudanean. Batzuetan nahiago neuk hil; neuk eten maite dudan horren sufrimendua. Ez da galera ekonomikoa, galera pertsonala baizik.